1 O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi qarshi davlat universiteti

Hujayra organellalari.
Protoplastlar hujayra organellalari uchun retsi-
piyent sifatida ham keng qo‗llaniladi. 1973 yilda I.Potrikuss va F.Xoffman 
tomonidan petuniya hujayrasi yadrosi va boshqa bir qator organellalari tamaki 
protoplastiga muvaffaqiyatli ravishda transplantatsiya qilindi, ya‘ni ko‗chirib 
o‗tkazildi.
Bunda 
Sendvich – uslubi 
yordamida transplantatsiya jarayoni protop-
lastda kuchsiz deplazmoliz holatini yuzaga keltirib amalga oshiriladi. Yadro va 

---

47 
protoplast ko‗chirib o‗tkazilish jarayonidan oldin hujayra membranasini modi-
fikatsiyalovchi lizotsim moddasi bilan ishlov beriladi. Keyin sentrifugalash 
yordamida yadro va protoplast cho‗ktiriladi. Sentrifugalashda bir nechta qatlam 
hosil bo‗ladi. Sentrifuga probirkasi osmotik holatni vujudga keltiruvchi magnit 
bilan lizotsimsiz sharoitda to‗ldiriladi hamda, 140 g tezlikda yarim soat davo-
mida sentrifugalanadi, so‗ngra 2 soat davomida +4
о
С haroratda qoldiriladi. 
Hosil bo‗lgan cho‗kma resuspenziyalanadi va mikroskop ostida tekshiriladi. 
Bunda yadroni, sitoplazma va vakuolalarni bemalol ko‗rish mumkin. Ba‘zi hol-
larda yadroni ko‗chirib o‗tkazishda hayotiy xususiyatga ega gibridlar yuzaga 
keladi yoki hujayra siklida xo‗jayin va begona yadro o‗rtasidagi aloqa 
yo‗qoladi.
Shuningdek, 
hujayra 
organellarini liposoma yor-
damida ko‗chirib o‗tkazish 
mumkin. 
Fosfatidilserin, 
xolisterol kabi moddalardan 
foydalangan holatda bir yoki 
ko‗p qobiqli zarrachalar pro-
toplast membranasiga ki-
ritiladi. Organellalarni mik-
roinyeksiya yo‗li bilan xam 
ko‗chirib o‗tkazish mumkin. 
Bu usul hujayraga DNK, 
RNK molekulalarini kiriti-
shda keng qo‗llanilib, o‘sim-
lik hujayralari organellalari-
ni ko‗chirib o‗tkazish jarayonida ham yaxshi natijalar bera boshladi (5-rasm). 
Hujayra yadrosidan tashqari mitoxondriya va xloroplastlarni ham ko‗chi-
rib o‗tkazish mumkin. Bu hujayra organellalarini ko‗chirib o‗tkazishda ular-
ning yarim avtonomlik xususiyati qo‗l keladi. Ya‘ni bu organellalar tarkibida 
hujayra umumiy genomidan tashqari xususiy DNK molekulalari mavjud va 
hujayra irsiy moddasidan alohida holatda mustaqil bo‗linish, ko‗payish 
xususiyatiga ega. Shuningdek bu organellalar o‗simlik organizmi uchun muhim 
bo‗lgan fotosintez, nafas olish kabi fiziologik jarayonlarning amalga oshishida 
muhim ahamiyatga ega. O‗simlik hujayrasi xloroplastlarini ko‗chirib o‗tkazish 
orqali xo‗jalik ahamiyatiga ega yangi o‗simlik turlarini yaratish imkoniyati 
tug‗iladi. Faol xloroplastlar transplantatsiyasi orqali esa o‗simlikda fotosintez 
va hosildorlikni oshirish mumkin.

---

48 
Transplantatsiyada hujayra organellarini saqlash jarayoni muhim ahami-
yatga ega bo‗lib, bunda keyingi yillarda subprotoplastlar, ya‘ni protoplastlar-
ning qismlaridan foydalaniladi. Bu ko‗rinishdagi material tarkibida sitoplazma 
qismi ancha ko‗p miqdorda bo‗lib, yadrosiz, (sitoplast holida), yoki yadro miq-
dori kam bo‗lgan, ya‘ni karioplast holida, bo‗lishi yoki, sitop-lazma moddasi 
kam bo‗lgan, mikroprotoplastlar holida bo‗lishi mumkin. Hujayrani biologik 
jihatdan qayta tuzish odam ehtiyojlarini qondirish maqsadida foydali belgilarga 
ega hujayralar, hujayra tizimlari va butun o‗simliklarni yaratish imkoniyatini 
oshiradi. Biologik jihatdan hujayrani qayta tuzish deganda faqatgina hujayraga 
organellalarni ko‗chirib o‗tkazish tushunilmaydi. Hujayraga DNK molekulasi 
qismlari yoki xromosoma ko‗rinishidagi begona genetik materialni kiritish 
orqali o‗simlik hujayrasi genomini modifikatsiyalash mumkin. Shuningdek, 
alohida ajratilgan protop-lastlarga mikroorganizm hujayrasini kiritish orqali 
sun‘iy assotsiatsiya vujudga keltiriladi. 

---