1. O‘quv materiallar

7.3 To‘g‘rilash va qo‘shimcha mexanik ishlov berish. Korroziyaga qarshi himoya
Payvandlash natijasida uzellarda payvandlash deformatsiyalari, zo‘riqishlar va siljishlar (tob tashlashlar) paydo bo‘ladi. Deformatsiyalar mahalliy (detallar orasidagi tirqishlar, elektrodlar o‘ygan joylar) va umumiy (chok uzunligining qisqarishi, halqasimon chokli gardishning diametri va uzunligi kichiklashuvi va b.) bo‘ladi. Agar detallarning bikrligi bir xil bo‘lmasa, egilishi, turg‘unligining yo‘qolishi, buralib qolishi singari nuqsonlar paydo bo‘ladi.
Payvandlash deformatsiyalari va siljishlarini kamaytirishning ko‘pgina usullari mavjud bo‘lib, ularni ikki katta gurux: oldini oluvchi va tuzatuvchi (tug‘rilash) usullarga ajratish mumkin. Oldini oluvchi usullar orasida chokni "chuzuvchi" F_r ni qo‘llash, shuningdek metallning tirqishga oqib kirishiga yo‘l qo‘ymaslik uchun detallarni elektrodlar atrofida halqasimon qisishdan foydalanish samaralidir. Agar oldini olish choralariga qaramasdan, tob tashlash joiz. Tob tashlashdan kattaligicha qolaversa, to‘g‘rilashdan foydalaniladi. Uzelning materali, o‘lchamlari va shakliga karab, termik, termomexanik va mexanik to‘g‘rilash usullari qo‘llaniladi.
Uzelni umumiy qizdirgan holda termik ishlov berish nisbatan kam qo‘llaniladi, chunki bu usul yupqa devorli detallarda o‘zining deformatsiyalarini hosil qiladi. Ko‘pincha bu usul nuqtali payvandlashdan so‘ng ikkinchi impulsni o‘tkazib amalga oshiriladi. Ammo bunday termik ishlovdan asosiy maqsad birikmalar tuzilmasini va xossalarini yaxshilashdan iborat. Bo‘rtiq joying o‘zinigina ko‘p gaz alanganli gorelkalar bilan metall plastik oqadigan haroratgacha qizdirish samaralidir. Detal erkin kengaya olmagani tufayli bu joy qalinlashadi, sovigandan so‘ng esa qisqaradi.
Termomexanik usullar bir vaqtda yuqori harorat, dilatometrik effekt va tashqi kuch ta’sir ko‘rsatishiga asoslangan. Cho‘zilgan qismlarini qisqartirish uchun detal nuqtali mashinaning elektrodlari orasida markazi eriguncha qizdiriladi. Bunda payvandlangandan keyin chokning qisqarish hodisasidan foydalaniladi.
БрНБТ qotishmasidan elektrodlar uchidagi uchlik ko‘rinishida yasalgan elektr o‘tkazuvchi ustqo‘ymalar orasida "poqildoq" ni qizdirish usulining kelajagi juda porloqdir. Usulning yuqori darajada samaradorligiga qizish joyning kengligi, metallning issiqlikdan kengayishga qarshiligi sun’iy ravishda oshirilganligi, yuzalarning shikastlanmasligi yoki sezilarli darajada oksidlanmasligi undan xilma-xil qalinlikdagi detallarga ishlov berishda foydalanishi mumkinligi sabab bo‘ladi.
Mexanik usullar chokni yoki chok yaqinidagi joyni plastik deformatsiyalashga asoslangan. Chok po‘lat puanson bilan metall birmuncha deformatsiyalanishi uchun yetarli kuch bilan urib chiqiladi. Bu jarayon cho‘qichlash kuchining ta’sirini eslatadi.
Asosiy (bazaviy) va o‘tkazish yuzalariga ega uzellar payvandlab bo‘linagandan sung mexanik ishlov: charxlash, frezalash, silliqlash, yoyib kengaytirish va boshqalar qo‘llaniladi. Buning uchun payvandalanadigan detallarda ishlov berishga qo‘yim qoldiriladi.
Uchma-uch payvandlashdan keyin payvand chokning grati, ba’zan esa ayrim qalinlashgan joylari yo‘qotiladi. Detallarning kesimi ixcham bo‘lsa (sterjanlar, quvurlarning tashqi choklari) grat va qalinlashgan joy metallning qizigan holatida payvandlash mashinasining qisqichlarida maxsus po‘lat pichoqlar bilan, metall qiriqish dastgohlarida, ichiga aylanadigan metall qirquvchi asbob o‘rnatilgan maxsus olinadigan halqalar bilan yo‘qotiladi.
Relslar payvandlab bo‘lingandan keyin qaynoq, uchma-uch chokini maxsus pichoklar orqali tortib o‘tkazish yo‘li bilan grat kesib tashlanadi.

Gratni kesib tashlaydigan qurilma bo‘lgan sterjenlarni payvandlash sxemasi:
1 – grat; 2 – pichoq; 3 – elektrod; 4 – detal.
Tasmalar payvandlab bo‘lingach, choklariga grat keskichlar bilan ishlov beriladi. Quvurdan yasalgan detallar ichidagi payvand chokka ishlov berishda eng katta qiyinchiliklar yuzaga keladi. Kichik va o‘rtacha diametrli quvurlar ichidagi grat dorn bilan kesib tashlanadi. Buning uchun dorn shtangaga o‘tqaziladi va pnevmatik silindr yordamida issiq chok orqali itarib o‘tkaziladi.

Gratni o‘yib olib tashlasha dornni harakatlantirish uchun moslama:
1 – uchma-uch biriktirish joyi; 2 – zmeevik; 3 – dorn; 4 – pnevmotsilindr; 5 – siqiligan havo berish.
Katta diametrli kuvurlar ichidagi payvand choklarga keskichlar o‘rnatilgan aylanuvchi grat keskichlar bilan ishlov beriladi.

Katta diametrli quvurlarni payvandlashda ichki chokka ishlov berish qurilmasining sxemasi:
1 – uchma-uch birikish joyi; 2 – quvur; 3 – freza;4 – burilma kallak.
Nuqtali, chokli va relyefli payvandlab hosil qilingan birikmalar tajovuzkor muhitda ishlatilganda korroziyaga duchor bo‘lishi mumkin. Korroziyaning manbalari tirqishda (ustma-ust birikish joyida) va o‘yiqning sirtida bo‘ladi. Odatda tirqishing o‘lchami o‘zgarib turadi. Zichlovchi belbog‘ning yaqinida, ya’ni uch qismida tirqish eng kichik, nuqtalar oralig‘ida o‘rtada va ustma-ust birikmaning chetida esa eng katta bo‘ladi. Detallarning qalinligi, o‘zakning diametri kattalashishi, cho‘kichlash kuchidan foydalanilganda, elektrodlar ish yuzasining o‘lchamlari kichrayishi bilan tirqishning o‘rtacha o‘lchami kattalashadi. Tirqishlar tirqish korroziyasi manbayi bo‘lib, bu korroziya tirqishda korrozion muhit mavjud bo‘lganda yuzaga keladi va turli qismlarda atmosfera bilan gaz almashinuvi har xilligi bilan bog‘liq. Tirqishning o‘lchami kichiklashganda kislorod kirishi qiyinlashadi. Bu o‘lcham kritik o‘lchamdan (po‘lat uchun Δ_kr= 0,25 mm va aluminiy qotishmalari uchun 0,15 mm) kichik bo‘lganda kislorod kelishi shunchalik cheklanib qoladiki, natijada tirqishning devorlari va uchi manfiyroq elektr potensialga ega bo‘ladi va anodga aylanadi, tirqish hamda qirraning yuzadagi qismlari esa katodga aylanadi. Anod qismlar eriy boshlaydi. Korroziyadan yemirilish asta-sekin avval zichlovchi belboqqa, keyin esa o‘zakning ichiga ham tarqaladi. Uzoq vaqt foydalanilganda korroziya mahsullari to‘planib detallarni qo‘shimcha ravishda keradi (bir-biridan qochiradi), natijada ular orasidagi tirqish kattalashadi. Tirqishning uchida xavfli uzish zo‘riqishlari paydo bo‘lishi mumkin.



Nuqtali va chokli birikmalarning tirqish korroziyasi turi.
Tirqish korroziyasi jarayoni ko‘pincha tirqishning uchida ish zo‘riqishlari to‘planishi oqibatida tezlashadi. Agar ular σ_T dan ortib ketsa, mikrodarzlar paydo bo‘lib, ular korrozion muhit va tirqish korroziyasining yoruvchi effekti tufayli tez kattalashishi mumkin.
O‘yiq sirtida mis va aralashmalari va uning detal metali bilan o‘zaro kimyoviy ta’sirlashuvi mahsullari qoladi. Qoidaga ko‘ra, mis asosiy metallga nisbatan ko‘proq elektr musbat bo‘lib qoladi va ularning orasida galvanik juftlik yuzaga keladi. O‘yik, turgan joydagi sirtqi qatlamlar yemiriladi. Korroziyaning eng katta tezligi korroziyabardoshligi nisbtan past bo‘lgan metallarda (magniy hamda aluminiy qotishmalari, kam uglerodli po‘latlar va b.) kuzatilali.
Tirkish korroziyasining oldini olish maqsadida tirqishlar gruntlar (ГФ–0114, АЛГ–12), emallar, germetiklar va lok-bo‘yoq qoplamalar yordamida zichlanadi. Yig‘ish paytida bu moddalar, ko‘pincha grunt va emallar uchma-uch yuzasiga surtiladi. Qovushoqligi nisbatan past bo‘lgani uchun ular payvandlash kuchi ta’sirida payvandlash joyidan detallar orasidagi tirqishga osongina siqilib chiqadi va tokning oqishi hamda birikmaning shaklanishiga halaqit bermaydi. Himoyalovchi moddalar ma’lum vaqt o‘tgandan sung qotib, ustma-ust birikma tagiga tajovuzkor suyuqliklar kirishiga to‘skinlik qilluvchi ishonchli g‘ov hosil qiladi.
Korroziyaga qarshi himoya hosil qilinsa, payvandlashdan so‘ng uzellarni saqlash va payvandlash muddatlara bilan bog‘liq cheklashlar barham topadi. Ustma-ust birikma birikma me'yoridagi haroratda polimerlanuvchi sovuq holatda qotadigan yelimlar va 120-170°С gacha qizdirilganda ya’ni issiq holatda qotuvchi yelimlar yordamida zichlanadi. Yelim ustma-ust birikmaning chetlariga maxsus shpris bilan qo‘lda yoki mexa-nizatsiyalashtirilgan qurilma bilan, nuqtali payvandlab hosil qilingan birikmaning bir tomoniga, mustahkam zich choklarning zsa ikki tomoniga surtiladi. Kapillar kuchlar ta’sirida yelim tirqishga kirib, uni to‘ldiradi.
Tirqishlarni kavsharlab ham zichlash mumkin, masalan, titan kotishmalaridan payvandlab-kavsharlab konstruksiyalar ishlab chiqarishda kavshar ustma-ust birikmaning chetiga quyiladi va vakuumda kavsharlanadi.
O‘yik metalining korroziyabardoshligi massa ko‘chish jadalligini cheklash orqali oshiriladi. Bundan tashqari, payvandlab bo‘lingandan so‘ng, masalan, magniy qotishmalari o‘yiqning sirti elektrod metalining izi batamom yo‘qolguncha po‘lat chutka bilan tozalanadi. Qoplamali po‘lat detallarni payvandlashda ana shu qoplama elektrodga o‘tadi. Bu holda turli mahalliy metallash usullaridan foydalanib qoplamani tiklash kerak bo‘ladi. Uzellar payvandlab bo‘lingandan keyin, ularni korroziyadan umumiy himoyalash maksadida bo‘sh yuzalariga gruntlar va lok-bo‘yoq qoplamalar surtiladi. Mazkur chora-tadbirlar majmui payvand konstruksiyalarning ishonchliligi yuqori bo‘lishini ta’minlaydi.