1. Oqiziqlarni o’rganishning maqsad va vazifalari Daryo oqiziqlarining h’osil bo’lishi va unga tasir etuvchi omillar

Ko’llar, botqoqliklar va muzliklarning tasiri

Daryo h’avzasida mavjud bo’lgan ko’llar, botqoqliklar malum darajada oqimni boshqarib, uning yil ichida nis­batan tekis taqsimlanishiga sabab bo’ladi.

Havzadagi ko’llar tasirida kam suvli davrda daryoda oqim nisbatan ko’p bo’lib, to’linsuv davrida esa oqim ko’lsiz daryolarga nisbatan kam bo’ladi. Boshqacha qilib aytganda, daryo oqimi ko’llar tasirida tabiiy ravishda boshqariladi.

İkkinchi tomondan ko’llar yuzasidan bo’ladigan bug’­lanish h’isobiga umumiy oqim miqdori kamayadi. Oqimning kamayishi miqdori, birinchidan, ko’llarning suv yuzasi maydoniga, so’ngra esa shu h’ududda suv yuzasidan va quruq­likdan bo’ladigan bug’lanish farqiga bog’liqdir. Suv yuzasi maydoni va bug’lanishlar farqi qancha katta bo’lsa, bug’la­nishga shuncha ko’p miqdorda suv sarf bo’ladi va binobain daryo oqimi miqdori h’am shuncha kamayadi.

Ortiqcha va etarli darajada namlikka ega bo’lgan h’ududlarda yuqorida aytilganlar u darajada sezilmasligi mumkin. Lekin, quruq iqlimli mintaqalarda, jumladan, O’rta Osiyo h’ududida ko’llar yuzasidan bo’ladigan bug’lanish h’isobiga oqimning kamayishi nih’oyatda sezilarlidir. Ma­salan, A.A.Sokolov h’isoblariga ko’ra mazkur h’ududda ko’llar yuzasi h’avzaning umumiy maydoniga nisbatan 1% ni tashkil etadi. Lekin, shu yuzadan bo’ladigan bug’lanish miqdori h’ududning umumiy maydonidan bo’ladigan bug’lanishning 70­80 foizini tashkil etadi.

Botqoqliklar h’aqida h’am yuqoridagi kabi fikrlarni bildirish mumkin. Ularning daryo oqimiga tasiri, ayniqsa shimoliy h’ududlarda sezilarlidir.

Daryo h’avzasida muzliklarning mavjudligi oqimning yil davomida va yillararo taqsimlanishiga sezilarli da­rajada tasir qiladi. Masalan, O’rta Osiyo davlatlari h’udu­didagi muzliklar h’isobiga to’yinadigan daryolar (Zarafshon, Norin, Vaxsh) oqimining asosiy qismi iyul­ sentyabr oy­lariga to’g’ri keladi. Shu davrdagi issiqlik balansi esa u yildan bu yilga kam o’zgaradi, binobarin oqim miqdori h’am yildan­yilga kam o’zgaradi. Masalan, O’rta Osiyoda g’oyat kam suvli h’isoblangan 1917 yilda Zarafshon daryosining yillik oqi­mi miqdori meyor (norma)ga nisbatan bor­yo’g’i 11 foiz kam bo’lgan bo’lsa, Chirchik daryosining yillik oqimi o’sha yili 40 foizga ka­maygan. Buning sababini Zarafshon daryosi h’avzasida Chirchiq daryosi h’avzasiga nisbatan muzliklar qop­lagan maydonning kattaligi bilan izoh’lash mumkin. Boshqa h’ududlardagi, masalan, Oltoy, Kavkazdagi baland tog’ daryolari h’aqida h’am shunday fikrlarni bildirish mumkin.