1. Мукаддима маълумот дар бораи фан

123.НОРМАИ ЗАБОНИ АДАБӢ
Забони адабӣ шакли олии таърихан муташаккил гардида ва сайқал ёфтаи забони умумии гуфтугўии халқ мебошад. Нормаи забон таърихан муташаккил чун нормаи забони ягона ва умумй дар назар дошта ва ҳикоя карда мешавад. Нормаи талаффуз, интихоб ва истеъмоли забони адабӣ дар луғатҳои орфоэпия, имло, луғатҳои тафсирӣ, дар адабиёти бадей - дар нутқи тасвири нависанда, справочникҳои грамматикй маҳфуз дошта мешавад. Нормаи забони адабӣ қатъй буда, дар базаи материалҳои воқей шакл гирифтааст. Барои забони адабӣ дуруст интихоб намудан, ба мавқеъ истеъмол кардани калимаву ибораҳо роли муҳим мебозад. Ба тартиби муайян даромадани нормаи забони адабӣ на танҳо барои забонҳои миллй, балки барои давраҳои таърихй ва то ба дараҷаи миллат расидани соҳиби забон аҳамияти калон дорад. Барои муайян намудани нормаи забони адабӣ таърихи ба вуҷуд омада ва проссеси инкишофи он низ роли муҳим мебозад. Дар муташаккили забони адабӣ: а) қонунан муттаҳидшавии системаи умумии забон, лаҳчаҳои гуногуни дар ҳамон территория буда; б) дар қисми зиёди территория паҳн гардидан ва оммавй шудани элементҳои забон (фонема. лексика...) роли асосй дорад.

124.НОРМАҲОИ АМАЛЙ ГАРДИДАН, УСТУВОРЙ ВА ВАРИАНТНОКЙ
Барои ҳар як забони адабии ҳозира на танҳо нормаи муайяни амалишуда, устувор, балки баъзе хусусиятҳои вариантнокй барои интихоби калима, ибора ва дигар элементҳои забонӣ низ характернок мебошад. Аз калимаҳои вариантнокии забон яке асосӣ дониста шуда, вариантҳои он чун воситаҳои услубй истеъмол мешаванд. Масалан, дар забони тоҷикй низ чунин калимаҳо зиёданд дурўдгар-дурудгар, дурезгар-дуредгар, гаждум –каждум –каҷдум, дастгоҳ-дастгаҳ, чорво-чорпо, даргоҳ-даргаҳ... Ин ҳодиса дар тамоми забонҳо вуҷуд дорад. Сабаби дар забон пайдо шудани ин гуна вариантнокй пеш аз ҳама дар забони умумиистеъмолй (умумии гуфтугўй) суфта ва ба талаффуз мувофиқ гардидани калима ва дар ҳамон шакл ба забони адабӣ баргаштани он мебошад. Масалан, дар забони тоҷикй низ чунин калимаҳо зиёданд: китф-кифт, қуфл-қулф, маҳсй-масҳй, ҷургот-ҷуғрот, тамға-тагма...


125.ФАРҚ КАРДАНИ НОРМАҲОИ АМАЛЙ ГАРДИДАН ДАР
ЗАБОНИ АДАБӢ
Нормаи забони адабӣ як андоза устуворй, мураккабй ва алоқамандй дорад. Интихоб ва ба гурўҳҳо ҷудо намудани воситаҳои забони адабӣ (аз ҷиҳати грамматикй) вазифаи душвор аст. Зеро инкишофи семантикии элементҳои забон ба субстантивасияи ҳиссаҳои мустақилу номустақили нутқ вазифаи забоншинос ва масъалаи забоншиносро душвор менамояд. Истеъмоли баъзе калимаҳои забони адабӣ дар забони умумии гуфтугўй шаклҳои гуногун дорад. ки ин масъала баъзан ба фарқ кардани шакли дурусти элементи забон халал мерасонад. Ин ҳодиса дар забонҳои немисй, англисй, чехй ва дар забони тоҷикй низ мушоҳида мешавад. Масалан, дар тоҷикй: об-ов, шанбе-шамбе, нон- нун... Дар чунин ҳолат гўянда дуруст будани калом шакли онро ба зудй муайян карда метавонад. Чунон ки дар фасли гузашта ҷуфти вариантнокии калимаҳои забон низ ба амалишавии шакли дуруст он халал мерасонад. Чунин ҳолатҳо ба устувории нормаи забон халал мерасонанд. Дар забони адабии ҳозираи тоҷик калимаҳо шаклан тағйир ёбанда, ки варианти гуфтугўии он ғолиб омадаас зиёданд: чаҳор-чор, ҳафт-ҳафтдаҳ-ҳабдаҳ.

126.ТАРТИБИ ДУРУСТИ НОРМАҲОИ ЗАБОНИ АДАБӢ
Забони адабӣ дорои як қатор зуҳуроти сосиалй аст, ки он ҳам вобаста ба хусусиятҳои он мебошад. Ҳатмй будан ва даркшавандагй яке аз сабабҳои қонунии таърихи забони адабӣ мебошад. Бо тартиби муайян ва дуруст ҷо ба ҷо гузории аломатҳои зоҳирии забон яке аз нормаҳои таърихан давом кард ва омадани забони адабӣ ба шумор меравад:

1. 
   Ба тартиб даровардан ва дуруст интихоб намудани материалҳои маъмули забон, ки он чун нормаи забони адабӣ забонро аз дигар намудхои он (лаҳча, шева, забони умумии гуфтугўй) фарқ мекунонад;
   
2. 
   Афзудани проссесҳои дигари ба нормаи забони адабӣ дуруст мувофиқат кунонидани элементҳои бо таъсири ҷамъият дар забон пайдо шуда, ки ин аломати спесификии забони адабӣ ба шумор меравад. Дар ин кор фаъолияти гурўҳҳои алоҳидаи ҷамъият оид ба маданиятй нутқ роли муҳим мебозад. Ҳамин гуна амалиёт дар ҳар давраи инкишофи забон барои система даровардани забони адаби амалиёти асосианд. Масалан, солҳои 1928-30 роли С.Айнй, Ализода ва дигарон ҳамин гуна аст. Дар сурати муайян набудани нормаи забони адабӣ нормаи талаффуз ва истеъмоли яке аз лаҳчаҳои маҳаллй ба асос гирифта мешавад ва дар таркиби элементҳои умумишавандаи лаҳчаю шеваҳои дигар ҷамъ омада забони ва система даромадаро ташкил медиҳад. Албатта аз он лаҳчаи ба асос гирифта шуда элментҳои хоси он гирифта намешавад. Масалан, дар асрҳои 1Х-Х лаҳчаи мардумони Мовароуннаҳр ва Хуросон асоси забони дарй - тоҷикй гардид. Ба ҳамин тариқ, амалиёти бошууронаи ҷамъият барои ба шакл, норма ва системаи муайян даромадани забони адабӣ, нисбат ба воситаҳои мураккаби таърихан шакл гирифтани он (забон) фаъолтар мебошад.Зеро ҷамъият ҳомй ва ҳакаме аст, ки ҳамеша барои тоза нигоҳ доштан ва аз таркиби он дур кардани элементҳои бегонаю но.лозим саъй меқунад. Барои фарқ кардани калимаҳои дуруст ва аз варианту калимаҳои ба нормаи забони адабӣ бегона эҳтиёт намудани забон роли орфоэпия, орфография. лексикология ва грамматика хеле муҳи.м мебошад.
   

127.НОРМАИ ЗАБОНИ АДАБӢ ЧУН КАТЕГОРИЯИ ТАЪРИХЙ.
Аломатҳои махсуси нормаи забони адабӣ якбора ба амал намеояд, балки тадриҷан дар проссеси шакл гирифтани забони адабӣ устувор мегарданд. Ба ҳамин сабаб воситаи асосии омўхтани забони адабӣ ба таври таърихй муҳокима намудани он мебошад. Академик В.В.Виноградов ин тарзи омўзиши забони адабиро ба ҳисоб гирифта навиштааст: омўхтани характеристикаи рафти инкишофи забон ва тағйирёбии нормаи он барои ба таври умумй муайян кардани забони адабӣ аҳамияти муҳим дорад.
Барои нормаи забони адабиро чун категорияи таърихй муайян намудан онро дар алоқаманди бо қонунҳои статикй ва динамикй омўхта лозим аст. Пас нормаи забонро аз як тараф, бо структураи шаклгирй, аз тарафи дигар, бо анъанаҳои таърихии инкишофи он омўхтан лозим аст.