1. Мукаддима маълумот дар бораи фан

118.Парадигма ва муносибати парадигматикй.
Мафҳуми парадигма ба мафҳуми мавқеъ сахт алоқаманд аст. Ҳар як воҳиди забон парадигмаи худро дорад. Ҷамъи вариантҳои ин ё он элементи забон: парадигма номида мешавад. Масалан, садоноки «и» дар забони тоҷикй вобаста ба мавқеи худ гуногун талаффуз карда мешавад, вале он маъноро тағйир дода наметавонад. Ҳамаи вариантҳон “и” парадигмаи ҳамин садонок номида мешавад. Мисол: тир, қишлоқ, биринч, ирода, шодй ва ғайра. Ё ки тамоман садонокҳо бо хусусиятҳои худ аз хамсадоҳо фарқ мекунад ва парадигмаи худро ташкил медиҳанд. Морфемаҳо низ варианти худро доранд. Масалан, суффикси -чй, -гар, -гор, -ор, вар, -вор исми шахс месозанд. Мисол: колхозчй, коргар, оҳангар, омўзгор, парастор, шиновар, диловар ва ғайра. Онхо як парадигмаро ташкил медиҳанд. Дар он чое, ки вариант ҳаст, парадигма шуда метавонад. Ба парадигмаи лексикй калимаҳои антонимй, гурўҳҳои тематикй, синонимиро мисол гирифтан мумкин аст, зеро онҳо ҳам нисбат ба якдигар вариант шуморида мешаванд: рўй, рух, ситора, рухсора, лиқо, ораз, шакл, намуд, шамоил... Парадигма ва синтагма дар алоқамандй вуҷуд доранд. Масалан, дар ташаккули нутқ гўянда ва ё нависанда воҳидҳои ҷудогонаи лозимиро интихоб мекунад, яъне яке аз вариантҳои парадигмаро маъқул мешуморад. Вале кор бо ин тамом намешавад, ў бояд чизи интихоб кардаашро аз рўи қонуну қоидаи забон ба тартиби муайян ҷо ба ҷо кунад. Ана ҳамин бо тартиби муайян ҷой гирифтани элементҳои забон хусусияти синтагматикии забон аст. Маълум мешавад, ки байни парадигмаву синтагма алоқаи зич мушоҳида мешавад. Фақат дар ҳамин ҳолат нутқ шакли муайян мегирад ва ба шунавандаю хонанда фаҳмо мегардад. Баъзан морфологияро ба парадигматика ва синтаксисро ба синтагматика нисбат медиҳанд ва таъқид мекунанд, ки гўё дар морфология муносибати сингагматикй ва дар синтаксис муносибати парадигматикй дида намешавад. Ин дуруст нест, зеро калимаҳои ин ё он ҷумларо мувофиқи хоҳиши худ бо кадом тарзу усул ва бо ҳар гуна тартиб гузошта наметавонем. Масалан, на ҳамаи вариантҳои ҷумлаҳои зер ба нормаи забони адабии ҳозираи тоҷик мувофиқат мекунанд:

1. 
   Баррачаяки сиёҳак бозикунон аз кўча гузашт.
   
2. 
   Баррачаяки сиёҳак аз кўча бозикунон гузашт.
   
3. 
   Аз кўча баррачаяки сиёҳак бозикунон гузашт.
   
4. 
   Бозикунон аз кўча баррачаяки сиёҳак гузашт.
   
5. 
   Сиёҳак баррачаяк аз кўча бозикунон гузашт.
   
6. 
   Баррачаяк аз кўча бозикунон сиёҳак гузашт.
   
7. 
   Сиёҳак аз кўча баррачаяк бозикунон гузашт...
   

119.ДАР БОРАИ СОХТ-НОРМА ВА ВОҲИДҲОИ ЛЕКСИКЙ маълумот дихед
Забон чун ҳодисаи мураккаб ва муташаккил дар шаклҳои гуногуни абстрактй (фонетикй, лексикй ва грамматикй) тадқиқ карда мешавад. Дараҷаи оддии абстраксияи забон нормаи забон мебошад Аммо дараҷаи олии абстраксияи он - схемаи сохти забон - асоси ҳамон забонҳост. Ҳамин тавр, агар дараҷаи оддии абстрактии забон ба элементҳои зарурии дар забон буда сару кор дошта бошад, дараҷаи олии он робита ва умумияти забонҳоро меомўзад. Нормаи забон категорияи нисбат ба структура махдудтар мебошад. Яке аз ҷиҳатҳои муайяни махдудии норма нисбат ба структура дар он аст, ки дар таркиби як структура чандин норма вуҷуд дошта метавонад. Ин ҳолат дар сурати дар территорияҳои гуногун, давлатҳо дар истеъмол будани забон равшан мушоҳида машавад. Масалан, дар Америка (ШМА) ё бисёр мамлакатҳои Африка истеъмол шудани забони англисй ё забони испанй дар мамлакатҳои Америкаи лотинй, ки структура як буда, аммо нормаҳо дар ҳар мамлакат фарқ мекунад. Ба нормаи забон ба ғайр аз воҳидҳои умумии таърихан қабул шуда, воҳидҳо (ибораҳои устувори маънои як кали.ма дошта), фразеологизмҳо низ дохил мешаванд. Ба нн тариқ, норма ҳам шакли мавҷуда ва ҳам категорияи сотсиалй-таърихии забон мебошад.