1-modul.“Materialshunoslik” 1-mavzu: Kirish

Elastik deformatsiya. Agar tashqi kuch ta'siridan keyin jism formasiga(geometriyasiga), strukturasiga, hamda xossalariga deformatsiyaning ta'siri butunlay qolmasa,bunday deformatsiyaga sabab elementar kristall panjaradagi atomlar orasidagi masofaga juda kam o`zgarganligi sababli atomlar orasidagi ta'sir kuch natijasida kristall panjara o`z holatini tezda yana tiklaydi. Shuning uchun elastik deformatsiya natijasida forma o`zgarishlar ro`y bermaydi. Elastik deformatsiya, detallarni ishlash jarayonida juda ko`p martalab ro`y beradi. Bu esa metallarning eksplotatsion xossalarini belgilaydi.
Elastik deformatsiya - metallga ta’sir ettirilgan kuch olingandan keyin metall asli holiga (shakliga) qaytishi. Metallning chuzilishdagi elastik deformatsiyalanishi bilan kuchlanish orasida chiziqli bog‘lanish bor(20-rasm)

20-rasm Deformatsiyani kuchlanishga bog‘liqligi

Bu bog‘lanish proportsionallik qonunini - Guk qonuni deyiladi.

=E*; kg/mm²
 - normal kuchlanish;
E - proportsionallik koeffitsienti. Legirlangan va uglerodli po‘latlar uchun E = 210 MPa.
 - deformatsiya - nisbiy uzayish.
Proportsionallik koeffitsienti (E) - Yung moduli - elastiklik moduli deb ham ataladi.
E = / = tg .
Metallning elastik xossalari ma’lum chegaragacha saqlanib qoladi, kuchlanish bu chegaradan oshsa elastiklik yo‘qoladi. Bu chegara elastiklik chegarasi deyiladi. Qoldiq deformatsiya 0,002% ortiq bo‘lmasligi kerak.
Proportsionallik chegarasi ham bor. Bunda yuqoridagi chiziqli bog‘lanish, chiziqlidan 0,002% ga oqqaniga aytiladi. Ko‘pchilik po‘latlar va alyuminiy qotishmalari uchun proportsionallik (mutanosib) va elastik deformatsiya chegaralari amalda bir chegarada - bir xil.

2 1-rasm.R_pr - proportsionallik chegara yuklamasi. Mutanosiblik.

R_el - elastik uzayishning chegara yuklamasi.bunda qoldiq deformatsiya 0,005 - 0,005% orasida bo‘ladi. Turli metallar uchun
Agar namunaning tajribadan oldingi ko‘ndalang kesim yuzasi F_oga teng bo‘lsa, materialning proportsionallik va elastiklik chegara kuchlanishlari quyidagicha aniqlanadi.
_pr = R_pr/F_o;_el = R_el / F_o kg/mm².
Qo‘yilgan yuklama ortib, S nuqtaga kelsa, yuklama deyarli ortmasada namuna uzayaveradi. Bunga oquvchanlik chegarasi deyiladi. Bu holda qoldiq deformatsiya 0,2% ga teng. Oquvchanlik chegaradagi kuchlanish:
_pr = R_o/F_o kg/mm².
Qo‘yilgan yuklama R_max ga yetganda (V nuqtada) R_max qiymatga kelganda namunada bo‘yincha hosil bo‘la borib, u R_k yuklamada (K nuqtada) uziladi. Namunaning chuzilishga muvaqqat kuchlanishi - mustahkamligi - puxtaligi - qarshiligi.Mustahkamlik chegarasi.
_pr = R_max/F_o kg/mm²