1-modul.“Materialshunoslik” 1-mavzu: Kirish

Joriy qilish fazalari. O’tish guruhidagi metallar (Fe, Mn, Cr, Mo va boshqalar) atom o’lchami kichik bo’lgan elementlar C, N, B, va N bilan karbid, nitrid, borid va gidridlar kabi birikmalar hosil qiladi.
Ular ko’p jihatdan tuzilishi va xossalariga ko’ra umumiylikka ega. Shuning uchun ham ular joriy qilingan fazalar deyiladi va quyidagi formulalar ko’rinishida yoziladi: Masalan M4X (Fe4N, Mn4N); M2X (W2C, Mo2 C, Fe2N, Cr2N); MX (WC, TiC, VC, NbC, TiN,VN).
Joriy qilingan fazalar kristallik strukturasi metallmas atomi radiusi (Rx) bilan metall atomi radiusi (Rm) ning nisbati orqali aniqlanadi. Agar Rx/Rm<0,59 bo’lsa, bu holda metall atomlari bu fazalarda oddiy kristallik panjara (kub, geksagonal) larning birida joylashib, metallmas atomlari joriy etish yo’li bilan ana shu panjaraning ma‘lum bo’shliqlarida joylashadi.
Joriy etilgan fazalar o’zgaruvchan tarkibli fazalar hisoblanadi hamda yuqori elektr o’tkazuvchanlikka ega bo’lib, temperatura ko’tarilishi bilan kamayishi mumkin. Joriy etilgan fazalardan biri-karbidlar yuqori suyuqlanish temperaturasiga ega. Ko’pgina joriy etilgan fazalar yuqori qattiqlikka ega.
Yuqorida ko’rib o’tilgan joriy etilgan qattiq eritmalar ikkinchi komponent (C,N,H) ning juda kam kontsentratsiyasidan tashkil topib, metall eritgichining kristall panjarasida joylashadi, kristall panjara o’lchamlari o’zgarishiga sabab bo’ladi. Shuning uchun ham bo’lsa kerak, joriy etilgan faza metall kristall panjarasidan farqli panjaradan iborat bo’ladi.
Agar Rx/Rm<0,59 shart bajarilmasa (bu hol temir, marganets, xrom karbidlarida kuzatiladi), bunday holda ancha murakkab kristall panjarali birikmalar tashkil topadi. Bunday birikmalarni joriy etilgan fazalar deyish noto’g’ri hisoblanadi. Joriy etilgan fazalar o’rniga ayrilgan (olingan) qattiq eritmalar hosil bo’ladi, ba‘zan ularni defektli panjarali qattiq eritmalar ham deyiladi, chunki kristall panjarasi uzellarida komponentlardan birining atomlari o’rni bo’sh bo’ladi. Ayrilgan qattiq eritmalar VC, TiC, ZrC, NbC kabi karbidlarida hosil bo’lishi mumkin.