|
Bu erda:
- o‘rtacha (agarda ko‘rsatkich yil uchun xisoblanayotgan bo‘lsa yillik aholi soni)
Aholini takror ishlab chiqarish eng tarqalgan ko‘rsatkichi bo‘lib tabiiy o‘sish ko‘rsatkichi xisoblanadi. Bu ko‘rsatkichni xisoblashda tug‘ilish ko‘rsatkichidan, vafot etish ko‘rsatkichidan farqi olinadi. YAna bir ko‘rsatkich AQSH biologi va demografi R.Pirl tomonidan tavsiya etilgan xayotiylik indeksidir(vitalindex), bu ko‘rsatkichni xisoblashda, yil davomida tug‘ilganlar soni, sil davomida vafot etganlar soniga nisbati olinadi. Ikkala ko‘rsatkich xam tug‘ilish va vafot etish jarayonlarini aholi soni o‘zgarishiga ta’sirini ko‘rsatadi. SHuni qayd etish lozimki ikkala ko‘rsatkichga xam aholini yoshi bo‘yicha tarkibi ta’sir ko‘rsatadi.
Tug‘ilish ko‘rsatkichi bu ko‘rsatkichni ko‘rib chiqishdan avval perinatologiya asosiy tushunchalaridan bir oz to‘xtalish lozim.
Tug‘ilish- ayrim aholi to‘plpmida, ayrim davr oralig‘ida tug‘ilish jarayonini aks ettiradi.
Inson jamiyatida tug‘ilish bu faqat biologik jarayon bo‘lmasdan, balki ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlar ta’siri xam dir, xayot tarzi, urf odat diniy mansubligi va boshqa omillar natijasidir. Xomiladorlik davridan qattiy nazar tug‘ilgan, yoki ona organizimidan olingan, nafas olayotgan, yoki boshqa tiriklik omiilari (yurak urushi, kindik, pulsatsiyasi, muskullarini aniq xarakterlanishi, kindik kesilishidan qattiy nazar tirik tug‘ilgan deb xisoblanadi.
Tirik tug‘ilganlar statistikada sog‘liqni saqlash tabbiy xujjatda 500 gr va undan ko‘proq tug‘ilganlar qayd etiladi:
-100 gramm va ko‘proq bo‘lgan, bo‘yi 35 sm va undan ko‘proq bo‘lib 28 xaftalik tirik tug‘ilganlar;
- 500 garmmdan 999 gramgacha bo‘lib 168 soat yashagan tirik tug‘ilganlar.
Barcha xomiladorlardan faqat uchdan bir qismi normal tug‘ishdir, aksariyati vaqtidan ilgari, kamrog‘i vaqti o‘tib ketgandan so‘ng tug‘ilganlar.
YAqin oraliqda tug‘ilish darajasi bo‘yicha o‘xshash parirentlarga ega bo‘lgan O‘zbekiston, Markaziy va Janubi SHarqiy Osiyo, Markaziy va Janubiy Amerika, Karib oroli o‘zgarish ko‘riladigan bo‘lsa O‘zbekistonda kamayib ketdi, yuqoridagi davlatlarda xali xam bir “fertil” yoshidagi ayolga 3-4 bola to‘g‘ri keladi. 90 yil boshida O‘zbekistonda 710-720 mingta bola tug‘ilgan bo‘lsa 2017 yil ya’ni 1,5 barobarga kamaydi.
Beshta bolaliklar salmog‘i 4% tashkil etdi.
Albatta bunday o‘zgarish nafaqat farzandli bo‘lish, balki uni ulg‘aytirishga ma’suliyatini oshishi xaqida dalolat beradi.
Bu ko‘rsatkich nisbiy ko‘rsatkich bo‘lganligi uchun, nisbiy xisoblash qoidalaridan biri, xam sur’at ko‘rsatkichi, xam maxraj ko‘rsatkichi bir xil, yoki davriy, yoki fursatl ibo‘lishi lozim, shuning uchun suratida yil davomida tug‘ilganlar soni bo‘lganligi uchun maxraji xam o‘rtacha yillik bo‘lishi lozim, mavjud ma’lumotlar ya’ni
=
YAna bir nisbiy miqdorlar xususiyatlaridan biri demografik ko‘rsatkichlarda xonalar soni bo‘yicha surati maxrajiga qaraganda kichik bo‘lib, xisoblangan nisbiy ko‘rsatkich nol butun mingdan bo‘lganligi uchun, bu ko‘rsatkichlar mxrajni birligiga surat ko‘rsatkichi to‘g‘ri kelishidan ko‘ra, xar ming maxraj birligiga qancha surat ko‘rsatkichi to‘g‘ri kelishi xisoblaniladi, buning uchun, natija mingga ko‘paytiriladi.
Iqtisodiyotni bozor munosabati sharoitiga o‘tishi, davlat aholisi turmush darajasini yanada yuqoriroq pog‘onaga ko‘tarish maqsadida, ishlab chiqarishni rivojlanish dinamikasining o‘sishi va uning samaradorligini oshirish asosida
Mehnat resurslari jamiyat ishlab chiqarishning asosiy kuchi bo‘lib, ishlab chiqarish vositalari, moddiy boyliklar yaratishda bevosita ishtirok etadi.
Bugungi kunda davlat mehnat resurslaridan foydalanishga ikki xil yondashish mumkin. Birinchisi, jamiyat ishlab chiqarishida iqtisodiy faoliyat bilan band bo‘lganlardan to‘laroq foydalanish bo‘lsa, ikkinchidan iqtisodiy faoliyat bilan band bo‘lishga mumkin qadar ko‘proq aholi potensial mehnat resurslarini jalb etishdir.
Har qanday ishlab chiqarishni tashkil etish uchun uch element mavjud bo‘lishi lozim:
- mehnat predmeti;
- ishlab chiqarish vositalari;
- ish kuchi.
Ish kuchi ishlab chiqarish kuchlarining sub’ektiv elementi va uning ishlab chiqarishda tutgan o‘rni salmoqlidir. Ishlab chiqarish vositalari eng so‘nggi, zamonaviy, yuqori unumli bo‘lmasin, ish kuchisiz ulardan hech qanday naf bo‘lmaydi. Ikkinchidan, shu ishlab chiqarish vositalari, ishlab chiqaruvchi kuchlarning moddiy buyum qismi ilgarigi jonli mehnat mahsulidir.
Inson mehnat qilish qobiliyati moddiy ne’mat yoki xizmatlar yaratishda o‘ziga o‘rinbosar topadi.
Ishlash qobiliyatiga ega bo‘lgan shaxslar, ya’ni ishchi kuchining yig‘indisi mehnat resurslarini tashkil etadi, bularga nafaqat iqtisodiy faol aholi, balki boshqa kategoriyalari ham, shu jumladan, ishdan ajralgan holda o‘qiyotganlar va ayni daqiqada ishlamayotgan va ish qidirayotganlar ham kiritiladi.
Mehnat resurslari haqida ikki xil tushuncha mavjud:
- potensial mehnat resurslari;
- haqiqiy mehnat resurslari.
Do'stlaringiz bilan baham: |
