1. Mehnat resurslari haqida tushuncha va uni o‘rganish ob’ekti sifatida

4.Mehnat resurslari soni o‘zgarishiga ta’sir etuvchi omillar
Mehnat resurslari aholining bir qismi bo‘lib, aholi sonining o‘zgarishiga ta’sir etadigan omillar, mehnat resurslari o‘zgarishiga ham ta’sir ko‘rsatadi. Bulardan demografik omil:
-tabiiy harakat: tug‘ilish, vafot etish, tabiiy o‘sish va h.k;
- mexaniq harakat: aholi migratsiyasi.
Immigrant va emigrantlar sonida mehnat qilish yoshidagi mehnatga qobiliyatlilar salmoqli o‘rinni egallaydi: O‘ziga, o‘z mehnatiga o‘rin topishga ishonganlar. Demak, mexaniq harakat ko‘proq mehnat resurslari soni o‘zgarishiga ta’sir ko‘rsatadi va bunga turli xil ijtimoiy-iqtisodiy omillar ta’sir etadi.
Ish kuchi harakati aholi mexanik harakatiga qaraganda kengroq bo‘lib, uning quyidagi turlari mavjud (3-rasm):

3-rasm. Ish kuchi harakatining turlari¹².
Ish kuchining maqondagi harakati deganda, ishchi kuchi ish joyini o‘zgartirishi natijasida bir istiqomat qiluvchi joydan boshqa joyga ko‘chishi tushuniladi. Aholi va ishchi kuchi harakatining quyidagi migratsiyasi tasnifini ko‘rib chiqamiz (4-rasm):

1. 
   Makon belgisi bo‘yicha.
   

Ichki migratsiya davlat miqyosida bir ma’muriy-hududiy birlikdan boshqasiga ko‘chish, hududlararo, viloyatlararo, shahardan qishloqqa va qishloqdan shaharga va h.k. Tashqi migratsiya davlat chegarasidan o‘tish bilan bog‘liq bo‘lgan harakat. Mazkur davlatda vaqtincha yoki doimiy istiqomat qilish uchun boshqa davlatdan ko‘chib kelayotganlar - emigrantlar. Boshqa davlatdan mazkur davlatga vaqtincha yoki doimiy istiqomat qilish uchun ko‘chib kelayotganlar - immigrantlar.

4-rasm. Aholi va ishchi kuchi harakatining migratsiyasi¹³.

2. 
   Muddati bo‘yicha:
   

• 
  doimiy;
  
• 
  vaqtincha;
  
• 
  mayatnik turlardagi migratsiya o‘rganiladi.
  

Doimiy migratsiya belgilangan muddat oralig‘ida mazkur davlatga doimiy istiqomat qilish uchun ko‘chib kelganlar yoki undan ko‘chib ketganlar soni bilan ta’riflanadi. Doimiy istiqomat qilish joyini o‘zgartirmasdan joriy ehtiyojlarini qondirish maqsadida mazkur davlatga kirib kelganlar soni-vaqtincha migratsiyani tashkil etadi. Mavsumiy ish kuchi vaqtincha migratsiyadan alohida hisobga olinadi. Bir haftadan kam bo‘lgan muddatda ishdan doimiy istiqomat qiluvchi maqonda va teskarisi - mayatnik migratsiya deyiladi.

3. 
   Tashkil etilishi bo‘yicha:
   

• 
  tashkil etilgan migratsiya;
  
• 
  tashkil etilmagan migratsiya;
  
• 
  qonuniy;
  
• 
  noqonuniy migratsiyalarga bo‘lib o‘rganiladi.
  

Yillik kvotalarga binoan ajratilgan immigrantlar soni qonuniy migratsiya deyiladi.
Noqonuniy migratsiya hujjatlar bilan vakolat berilmagan, mazkur davlat makonidan boshqa davlatlar makoniga belgilangan qoidaga rioya qilmasdan o‘tish maqsadida foydalanilayotgan migratsiyadir.
Bundan tashqari, kasbiy faoliyatni noqonuniy bajarish uchun belgilangan qoidaga rioya qilmay, mazkur davlatga kirib kelish ham noqonuniy migratsiya hisoblanadi. Ularga: viza muddati tugaganlar, sayyohlik vizasi bilan mehnat faoliti yuritayotganlar, shuningdek, noqonuniy kasbiy faoliyat yuritish, qurol-yarog‘, narkotik moddalar va hokazolar bilan savdo qilish, ish kuchini noqonuniy yo‘llar bilan chet ellarga yuborish bilan shug‘ullanuvchilar kiradi.

3. 
   Migratsiya sabablari bo‘yicha:
   

• 
  siyosiy;
  
• 
  ijtimoiy-iqtisodiy migratsiyaga bo‘linadi.
  

Mehnat migratsiyasi iqtisodiy faol aholining ish izlab, maqondaga harakati, tarmoqlararo harakatidir. Mehnat migratsiyasining ichki va tashqi malaka darajasi bo‘yicha va boshqa ko‘rinishlarga bo‘lib o‘rganish mumkin.
Ishlash qobiliyatiga ega bo‘lgan shaxslar, ya’ni ishchi kuchining yig‘indisi mehnat resursidir.
Mehnat yoshidagi mehnatga layoqatlilar potensial mehnat resurslariga kiradi.
Mehnat qilish yoshi, mehnat resurslariga, davlat rivojlanishiga bog‘liq holda o‘zgarib turadi, ya’ni mehnat resurslariga bo‘lgan talab mehnat yoshining o‘zgarishiga o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. Potensial mehnat resurslari davlatda mehnat qilish imkoniyatiga ega bo‘lganlar qanchani tashkil etishini ko‘rsatib bersa, haqiqiy mehnat resurslari shu davlat mehnat resurslari imkoniyatidan qanday foydalanilayotganini, o‘rganilayotgan davrda aholining o‘z mehnat qilish imkoniyatini tadbiq qilish huquqidan foydalanilganlar tushuniladi.
Mehnat resurslari sonining o‘zgarishiga aholi sonining o‘zgarishiga ta’sir etuvchi demografik va migrasion omillar ta’sir ko‘rsatadi.
Mehnat resurslari aholining bir qismi bo‘lib, aholi sonining o‘zgarishiga ta’sir etadigan omillar, mehnat resurslari o‘zgarishiga ham ta’sir ko‘rsatadi. Bulardan demografik omil:
-tabiiy harakat: tug‘ilish, vafot etish, tabiiy o‘sish va h.k.
- mexanik harakat: aholi migrasiyasi.
Hozirgi strategik rivojlanish davrida mehnat resurslarining mobilligi mehnat bozorida alohida o‘rin tutmoqda. Mehnat resurslari mobilligi deganda, mehnat resurslarining bir mintaqa yoki hududdan boshqasiga o‘tishi, bir mehnat faoliyati turini boshqasiga almashtirishga tayyorligi darajasini tushunamiz. YUqoridagilardan kelib chiqqan holda, mehnat resurslarining mobilligi turlari hududlar, kasb-malaka hamda davomiyligi bo‘yicha tasniflanadi (1-chizma).