1-Mavzu: XVI – XIX asrlarda tarixshunoslik. Reja

Madjmu at-
Tavarix"
"Tuxfat at-tavarix-i 
xon"
OʻzSSR 
Sharqshunoslik 
instituti 4330.0 
qoʻlyozma toʻplami
Zakir Chormoshev 
tomonidan urugʻlar 
toʻplami 
(qirgʻiz, Adigine 
urugʻlari)
1 
ming
 
ming
 
ming
 
katagan
 
2 
yuz
 
qirgʻiz
 
yuz
 
djuz
(
yuz
) 
3 
qirq
 
yuz
 
qirq
 
ming
 
4 
jaloir
 
kirk
 
ong
 
qirq
 
5 
saroy
 
ong
 
ongachit
 
ongkoy
 
6 
qoʻngʻurat
 
ongachit
 
jaloir
 
chit
 
6 
alchin
 
jaloir
 
saray
 
jaloir
 
8 
argun
 
kongurat
 
xitay
 
saray
 
9 
nayman
 
alchin
 
qipchoq
 
qoʻngʻurot
 
10 
qipchos
 
argin
 
nayman
 
alchin
 
11 
qalmis
 
saray
 
chakmak
 
argin
 

---

Aim.uz 
12 
chakmak
 
nayman
 
urmak
 
ayman
(
nayman
?) 
13 
qirgʻiz
 
qipchos
 
tuvadak
 
qipchoq
 
14 
qirlik
 
chakmak
 
boston
 
chakmak
 
15 
turk
 
burlat
 
simirchik
 
adak
(
azak
) 
16 
turkman
 
simirchik
 
kalamak
 
kaldik
 
16 
bayaut
 
bulat
 
qarluq
 
toodak
 
18 
burlan
 
kattagan
 
kattagan
 
bullak
 
19 
shimirchik
 
kilechi
 
arlat
 
shimirchik
 
20 
kabasha
 
kineges
 
argun
 
katagan
 
21 
nudjin
 
buyuruk
 
barlos
 
kaltabiy
 
22 
kilechi
 
uyrasut
 
buytay
 
kunakash
 
23 
kilekesh
 
kiyat
 
keneges
 
boyrok
 
24 
buryat
 
xitay
 
kilechi
 
oyrot
 
25 
ubryat
 
kangli
 
buyurak
 
kurlas
 
26 
kiyat
 
avar
 
oyrat
 
kiyat
 
26 
qitoy
(
xitoy
) 
jubalaji
 
kiyat
 
kitay
 
28 
qangʻli
 
tuychi
 
kungrat
 
kangeldi
 

---

Aim.uz 
29 
uryuz
 
buyut
 
kangli
 
choplachi
 
30 
djunalaxi
 
djiyit
 
uz
 
koshchu
(
kushchu
) 
31 
kudji, kuchi
 
djildjiut
 
djuladji
 
bulanchi
 
32 
utarchi
 
buyat
 
djusuladji
 
chuvut
 
33 
puladchi
 
uymaut
 
kuchi
 
djiyil
 
34 
djiyit
 
arlay
 
utarchi
 
buyat
 
35 
djuyut
 
kerait
 
puladchi
 
uyat
 
36 
djuldjut
 
ongut
 
djuyut
 
arlay
(
adilay
) 
36 
turmaut
 
tangut
 
djiyit
 
kiyrat
 
38 
uymaut
 
mangit
 
djaldjut
 
ongkot
 
39 
arlat
 
djaldjaut
 
buyazut
 
tangut
 
40 
kereit
 
masit
 
uymaut
 
mangit
 
41 
ongut
 
merkit
 
kerait
 
charchut
(
chalchut
) 
42 
tangut
 
burkut
 
bagan
 
mit
 
43 
mangut
 
kiyat
 
ongut
 
merkit
 
44 
djalaut
 
kuralas
 
tangut
 
burkut
 
45 
mamasit
 
oglen
 
mangit
 
kiyat
 

---

Aim.uz 
46 
merkit
 
kari
 
merkit
 
okulat
 
46 
burkut
 
arab
 
burkut
 
kidiy
 
48 
kiyat
 
ilachi
 
masid
 
arap
(
arab
) 
49 
kuralash
 
djuburgan
 
kiyat
 
ilaachi
 
50 
oglen
 
kishlik
 
oglen
 
chuburgan
 
51 
kari
 
girey
 
alchin
 
kishtik
 
52 
arab
 
turkmen
 
kari
 
kiyrat
(
kilyat
) 
53 
ilachi
 
durman
 
garib
 
turkmen
 
54 
djuburgan
 
tabin
 
shuburgan
 
durman
 
55 
kishlik
 
tama
 
kishlik
 
taban
 
56 
girey
 
ramadan
 
turkmen
 
tam
(
tama
?) 
56 
durmen
 
mitan
 
durmen
 
ramlam
(
ramnan
) 
58 
tabin
 
uyshun
 
tabin
 
moyton
 
59 
tama
 
buriya
 
tam
 
oyshon
 
60 
ramadan
 
xafiz
 
ramadan
 
biriya
 
61 
uyshun
 
uyurdji
 
mitan
 
apiz
(
apil
) 
62 
baday
 
juyrasut
 
uyshun
 
kazak
 

---

Aim.uz 
63 
xafiz
 
buday
 
buse
 
kirgiz
 
64 
uyurdji
 
banash
 
xafiz
 
munduz
 
65 
jurat
 
tatar
 
kirgiz
 
kutchu
 
66 
tatar
 
b.dj.k.r.
 
tatar
 
oychu
 
66 
yurga
 
sulduz
 
yadj.k.r.
 
djuurat
 
68 
batash
 
azak
 
sulduz
 
baday
 
69 
batash
 
kalmak
 
kalivay
 
tatar
 
70 
kauchin
 
karakalpak
 
dujir
 
tabash
 
71 
tubay
 
sanvadan
 
jurat
 
chikir
 
72 
tilau
 
tubay
 
buday
 
sulduz
 
73 
kardari
 
tilau
 
oglan
 
tubay
 
74 
sanxiyan
 
kiradi
 
kurlaut
 
kildiy
 
75 
kirgin
 
saktiyan
 
chimbay
 
kirdirai
(
kildiray
) 
76 
shirin
 
kirkin
 
maxdi
 
saktan
 
76 
oglan
 
shirin
 
chilkas
 
kirgin
(
kirchin
) 
78 
chimbay
 
oglan
 
ugur
 
shirin
 
79 
charkas
 
kurlat
 
agar
 
uglam
(
oglan
) 

---

Aim.uz 
80 
uygur
 
baglan
 
kur
 
kuulat
(
kurlat
) 
81 
anmar
 
chimbay
 
nikuz
 
djiglak
 
82 
yabu
 
chilkas
 
kara
 
chinabay
 
83 
targil
 
uygur
 
tushlub
 
chilkas
 
84 
turgak, turgan
 
arnamar
 
yabu
 
uygur
 
85 
teit
 
yabu
 
targil
 
achar
(
agar
) 
86 
koxat
 
targil
 
koxat
 
targil
 
87 
faxir
 
turgan
 
shuran
 
turukay
 
88 
kujalik
 
koxat
 
shirin
 
kichit
 
89 
shuran
 
majar
 
tama
 
majar
 
90 
derajat
 
kujalik
 
baxrin
 
kojoluk
 
91 
kimat
 
suran
 
girey
 
sooran
 
92 
shuja-at
 
baxrin
 
saxtiyan
 
93 
avgʻon
 
Bu aytilgan qabila ismlarining 33 qadari moʻgʻul qabilalarining, boshqalari esa 
Joʻji ulusidagi butun mashhur turk qabilalarining bir qismidir. Bizga bugun 
nomaʼlum boʻlgan qabilalarning nomidir. Oʻzbeklar kelmasdan avval 
Movarounnahrda yashab, soʻng ularga aralashib ketgan Barlos, Qovchin kabi 
qabilalar bu orada yoʻqdir.

---

Aim.uz 
5-MAVZU: Din, Tasavvuf tariqatlari.
REJA: 
Tasavvuf tariqatlari. 
Din. 
Tasavvuf, sufiylik — islomda insonni ruhiy va axloqiy jihatdan komillik sari 
yoʻllovchi taʼlimot. Tasavvuf soʻzining oʻzagi va mazmuni haqida olimlar turli fikr 
va taxminlar bildirishgan. Ular ichida Ibn Xaldunning fikri haqiqatga yaqin deb 
eʼtirof etilgan. U "Muqaddima" asarida tasavvuf "suvf" — "jun", "poʻstin" soʻzidan 
olingan boʻlishi kerak, zero qadimdan tarkidunyo qilgan zohidlar jundan toʻqilgan 
kiyim yoki poʻstin kiyib yurishni odat qilganlar, bu bilan ular bashang kiyinib 
yuruvchi axli dunyolardan farqli hayot tarzini oʻzlarida namoyon etganlar, deydi. 
Tasavvuf va "sufiy" soʻzlari 9-asrning boshlarida yashagan Abu Hoshim Sufiydan 
boshlab joriy etilgan. Undan oldingi davrlarda bu atama oʻrnida "zuhd" ("zohidlik", 
"tarkidunyochilik"), "taqvodorlik", "parhezkorlik" kabi soʻzlar ishlatilgan. Ibn 
Xaldunning fikriga koʻra, sahobalar, tobeinlar va ulardan keyingi asr kishilarida 
hidoyat, ibodat, taqvo va zohidlik kabi his-tuygʻular mujassam boʻlgan. Lekin 
hijratning 2 asri va undan keyingi davrga kelib, odamlarning koʻpchiligida mazkur 
xususiyatlar oʻrnida dunyoparastlik, din ishlariga beparvolik, kibr va riyokorlik kabi 
salbiy xususiyatlar paydo boʻla boshlagandan keyin obidlik va zohidlikni ixtiyor 
qilgan bir guruh kishilar tasavvuf va sufiylik nomi bilan ajralib chiqqanlar. Tasavvuf 
turlicha talqin qilingan. Masalan, Maʼruf al Karxiy (815 y) fikricha, "tasavvuf — 
haqiqat sari intilish, odamlardan tamagirlik qilmaslik va faqirlikni ixtiyor etishdir". 
Zunnun al Misriy (859 y) "Sufiy boylik istab oʻzini charchatmas va yoʻqotgan 
boyligiga achinib, bezovta boʻlmas", desa, Junayd al Bagʻdodiy (909 y) "tasavvuf 
— qalbni sof tutmoq, tugʻma zaiflik va noxush axloqlardan forigʻ boʻlib, hayvoniy 
va nafsoniy tuygʻular ustidan gʻalaba qilmoq", deb taʼrif bergan. Yana u "tasavvuf 
bir uy boʻlsa, shariat unga kiradigan eshikdir", degan. Soʻfi Olloyor bu taʼrifni 
quvvatlab"Shariatsiz kishi uchib havogʻa Koʻngil berma aningdek xudnamogʻa" deb 
yozadi. Misrlik olim Ibrohim Basyuniy "Islomda tasavvufning paydo boʻlishi" 
kitobida hijriy 3 va 4-asrlarda yashab oʻtgan olimlarning tasavvuf haqidagi 40 ta 
taʼrifini keltiradi. Xulosa qilib aytish mumkinki, tasavvuf islom shariati talablarini 
ham ixlos bilan bajargan holda zuxd, taqvo, kamtarlik kabi oliyjanob fazilatlarni 
oʻzida mujassam etib, nafsni poklash yoʻli bilan komil inson darajasiga erishishga 
harakat qilishdan iborat tasavvufning oʻziga xos istilohi mavjud. Masalan, tasavvuf 
ilmidan saboq beruvchi shaxs — shayx, murshid, pir, eshon, xoja, mavlo, mavlono, 
maxdum kabi unvonlar bilan tanilgan. Tasavvufdan saboq oluvchi shaxs — murid, 
solik, axli dil, axli hol, mutasavvif kabi nomlar bilan atalgan. Tasavvuf boʻyicha oliy 
maqomlarga erishgan sohibkaromat pirlar — valiy, avliyo, qutb, aqtob, avtod, 
chilton, abdol, abror, ahror, nujabo, nuqabo, siddiq, gʻavs va h.k. deyilgan. Tasavvuf 
ahli baʼzan oshiq, faqir, haqir, darvesh, qalandar, zohid, orif, devona, ahli muhabbat, 
ahli suluk, rijolulgʻayb, savdoyi, gado kabi atamalar bilan ham ifoda etilgan. 
Tasavvuf istilohi asosida ijod etgan shoirlar majoz uslubini tanlaganlar. Shuning 
uchun haqiqat, majoz, tashbeh, istiora kabi mantiqiy qoidalardan boxabar boʻlmagan 

---

Aim.uz 
kitobxon Navoiy, Fuzuliy, Atoyi, Umar Xayyom kabi mumtoz adabiyot 
namoyandalarining sheʼrlarini toʻla anglashi qiyin kechadi. Tasavvuf tarixida 
koʻpgina olimlar tasavvufga doir soʻzlar izohiga bagʻishlangan lugʻat va qomuslarni 
yozib qoldirganlar. Ulardan ayrimlari Oʻzbekiston FA Sharqshunoslik instituti 
qoʻlyozmalar fondida saqlanmoqda. Tasavvuf tariqatlarining insoniyat 
maʼnaviyatini yuksaltirishga qoʻshib kelayotgan benazir hissasi butun dunyo xalqi 
tomonidan eʼtirof etilsada, baʼzan islom olamida tasavvufga salbiy nazar bilan 
qarash, uning tariqatlari, mashoyixlari va karomatlarini inkor etish koʻzga 
tashlanadi. Burhoniddin al Biqoiy (1406—1480)ning "Tasavvuf inqirozi", 
Abdurahmon Dimashqiyaning "Naqshbandiya taxlili" kitobi va boshqa kitoblarda 
tasavvufning barcha tariqatlari va ularga doir asarlar hamda mashoyixlar qattiq 
tanqid qilingan. Aziz avliyolarning maqbara va mozorlarini ziyorat qilish shirk deb 
sanalgan. Vaholanki, ularning bu daʼvolari sharʼan asossizdir. 
Islom huquqshunosligida, yaʼni sharʼiy koʻrsatmalarni amalga tatbiq etishda 4 ta 
fiqxiy mazhab boʻlganidek, Tasavvufda ham bir necha tariqatlar shakllangan. 
Mashhurlari — tayfuriya, junaydiya, hakimiya, qodiriya, yassaviylik, malomatiylar, 
rifoiya, kubroviylik, suhravardiylik, chishtiya, akbariya, shoziliya, bektoshiya, 
mavlaviya, 
naqshbandiya, 
sanusiya 
tariqatlaridir. 
Mustaqillik 
yillari 
mamlakatimizda tasavvuf tariqatlarini oʻrganish, unga doir asarlarni tarjima qilish, 
atoqlii mashoyixlarning maqbaralarini qayta qurish va taʼmirlashga ahamiyat 
berilmoqda. Hakim Termiziy, Najmiddin Kubro, Abduxoliq Gʻijduvoniy, Xoja 
Ahmad Yassaviy, Bahouddin Naqshband, Xoja Ahror Valiy, Shayx Zayniddin, 
Zangi ota, Shayx Xovandi Tohur va boshqa koʻplab tasavvuf tariqatlariga mansub 
piri komillarning xayot va ijodlarini chuqur oʻrganish, qoldirgan asarlaridan 
xalqimizni bahramand etish borasida muayyan ishlar qilindi.
Din (arab. — eʼtiqod, ishonch, itoat) — Xudo yoki xudolarga, gʻayritabiiy kuchlar 
mavjudligiga ishonish. Din muayyan taʼlimotlar, his-tuygʻular, toat-ibodatlar va 
diniy tashkilotlarning faoliyatlari orqali namoyon boʻladigan, olam, hayot 
yaratilishini tasavvur qilishning alohida tarzi, uni idrok etishning oʻziga xos usuli. 
Dinning paydo boʻlishi haqida yagona fikr yoʻq. Islom dini taʼlimotiga koʻra, Din 
— Alloh tomonidan oʻz paygʻambarlari orqali bashariyat olamiga joriy etilajagi 
zarur boʻlgan ilohiy qonunlardir. Tabiat va insonni yaratgan, ayni vaqtda insonga 
toʻgʻri, haqiqiy hayot yoʻlini koʻrsatadigan va oʻrgatadigan ilohiy qudratga 
ishonchni ifoda etadigan taʼlimotdir. 
Din dunyo, inson, mavjudotlarning kelib chiqishi, insonning yashashdan maqsadi 
kabi savollarga oʻzicha javob beradi. Dunyoviy ilm nuqtai nazaridan Din kishilik 
jamiyati tarixiy taraqqiyotining maʼlum bosqichida paydo boʻlgan ijtimoiy ong 
shakllaridan biri. Bu dunyoqarash jamiyatning maʼlum tarixiy davr va 
sharoitlaridagi talablari, ehtiyojlari asosida shakllanadi. Ulugʻ mutafakkir Abu Nasr 
Forobiy Dinga falsafa bilan bir qatorda haqiqatga yetishishning 2 mustaqil usulidan 
biri sifatida qaragan. Forobiyning fikricha, falsafadagi masalalar isbotini 
paygʻambarlar ramzlar shaklida bayon qilganlar. Dinga turlicha yondoshishni 
Beruniy, Ibn Sino, Umar Xayyomning ijtimoiy-falsafiy qarashlarida, Ibn Rushdning 
ikki haqiqat nazariyasida kuzatish mumkin. 18-asr fransuz faylasuflarining Dinga 

---

Aim.uz 
boʻlgan oʻziga xos yondashuvlari, 19-asrda mifologik maktab (aka-uka Ya. Grim va 
V. Grim, M. Myuller), antropologik maktab (L. Feyerbax) va b. turli yoʻnalishlar 
paydo boʻlgan boʻlsa, 20-asrda Dinni tadqiq qilish yuzasidan yana boshqacha qarash 
va nazariyalar (K. Yung , E. Dyurkxeym) vujudga keldi. 
Dinning nima ekanligi turlicha izohlansada, umuman ol ganda Din — ishonmoqlik 
tuygʻusidir. Bunday tuygʻusi boʻlmagan xalq yoʻq. Chunki biron-bir xalq Dinsiz, 
eʼtiqodsiz, biron-bir narsaga ishonchsiz yashay olmaydi. Din insoniyatning eng 
teran, eng goʻzal maʼnaviy-ruhiy ehtiyojlaridan biridir. Insoniyat tarixida Din turli 
shakllarda namoyon boʻlgan. Dinning dastlabki koʻrinishlari fetishizm, totemizm, 
animizm, sehrgarlik va b.dir. Shuningdek, urugʻqabila Dinlari, milliy Dinlar 
(iudaizm, hinduiylik, sintoizm, daosizm, konfutsiychilik), jahon Dinlari (buddizm, 
xristianlik, islom) vujudga kelgan. Din avvaliga koʻpxudolik (poli-teistik), soʻngra 
yakkaxudolik (monoteistik) koʻrinishida boʻlgan. Har bir Din diniy dunyoqarash, 
diniy marosim, diniy tuygʻu va sigʻinish obʼyektlarini oʻz ichiga oladi. Har qanday 
jamiyatda Din maʼlum ijtimoiy, maʼnaviy va ruhiy vazifalarni bajaradi. Uning 
ijtimoiy hayotga taʼsiri kuchlidir. Har bir Din dindorlarini oʻz taʼlimoti doirasida 
saqlashga harakat qiladi, oʻz qavmlari uchun tasalli beruvchi, ovutuvchilik vazifasini 
oʻtaydi. Dinlar oʻz marosim va bayramlarining qavmlari tomonidan qat'iy tartibga 
amal qilgan holda bajarilishini shart qilib qoʻyadi, shuningdek, oʻz qavmlarining 
birligini, jamiyat va shaxsning oʻzaro aloqada boʻlishini taʼminlashga intiladi. Din 
insonga yashashdan maqsad, hayot mazmuni, bu dunyo va u dunyo masalalariga oʻz 
munosabatini bildirib turadi. U umuminsoniy axloq meʼyorlarini oʻziga singdirib, 
xulq-atvor qoidasiga aylantiradi (qarang Axloq). Madaniyat rivojiga katta taʼsir 
koʻrsatib, umuminsoniy va milliy qadriyatlarni saqlab qolish va avloddan-avlodga 
yetkazish ishiga yordam beradi. 
Din insonning ishonchli hamrohi, odamzot hayotining bir qismi boʻlib kelgan. Unga 
turli davrda turlicha munosabatda boʻlingan. Dinni jamiyatning hukmron kuchlari 
davlat siyosati darajasiga koʻtargan yoki Din hamda dindorlarni ayovsiz taʼqib 
ostiga olgan hollar tarixda koʻp uchraydi. Yaqin oʻtmishda — shoʻrolar davrida 
Dinni kamsitish va unga qarshi kurash siyosati olib borildi. 
Oʻzbekiston mustaqillikka erishgach, Din madaniy-maʼnaviy omillar umumiy 
silsilasiga kiruvchi teng huquqli qadriyat sifatida tan olindi va Dinga toʻla erkinlik 
berildi. Diniy jamoalar, tashkilotlarga qonun doirasida ochiq va daxlsiz faoliyat 
koʻrsatish imkoniyati yaratildi. Oʻzbekiston aholisining asosiy qismi islom diniga, 
yevropalik aholi xristianlikning pravoslav mazhabiga eʼtiqod qiladi. Ular bilan bir 
qatorda katolik, protestant, boshqa mazhab (jami 15 dan ortiq konfessiya) vakillari 
yashaydi. Ular vatan mustaqilligini mustahkamlash, siyosiy-ijtimoiy barqarorlikni 
taʼminlash yoʻlida faoliyat yuritmoqdalar. 
Oʻzbekiston dunyoviy davlat boʻlib, Din davlatdan ajratilgan. Vijdon erkinligining 
kafolatlari Oʻzbekiston Respublikasining Konstitutsiyasida, "Vijdon erkinligi va 
diniy tashkilotlar toʻgʻrisida"gi qonunda (1998) bayon etilgan. Oʻzbekistonda Din 
va diniy dunyoqarash dunyoviy turmush tarzi, dunyoviy fikr bilan yonma-yon 
rivojlanib kelmoqda. 

---

Aim.uz