1-мавзу: Қурилиш ташкилотларида

7-МАВЗУ: ГЕРМАНИЯ БУХГАЛТЕРИЯ ҲИСОБИ ВА ҲИСОБОТИ ТИЗИМИ


7.1. Германияда бухгалтерия ҳисоби тизими ва унинг ўзига хос хусусиятлари.
Германия бухгалтерия ҳисоби тизими давлат томонидан тартибга солинади. Бухгалтерия ҳисобинин юритиш “Савдо” кодекси ва “Оборот солиғи тўғриси-да”ги қонун, “Даромад солиғи тўғрисида”ги қонун, “Корпорациялар солиқлари тўғрисида”ги қонунларга мувофиқ юритилади.
Савдо ва солиқ қонунчилиги бухгалтерия ҳисобининг мазмунан ва шаклан юритиш тартибини белгилаб беради ва уларга амал қилишни мажбурий қилиб қўяди.
Германияда амал қиладиган хўжалик қонунчилигига мувофиқ бухгалтерия ҳисоби мажбурияти қуйидагилар киради:
- тадбиркорлар учун мулк, қарздорлик, фойда, зарар, даромадлар тўғрисида маълумот беришии;
- келишмовчиликлар суд орқали хал қилинаётганда исботловчи далилларни беришии;
- инвесторлар олдида капитални бошқарувчиларнинг ҳисоботини тузиш;
- солиқларни аниқлаш ва молиявий бошқарув учун асосларни шакллан-тириш;
- кредитлардан фойдаланиш ва кредитга лаёқатлик тўғрисида маълумот-ларни бериши лозим.
Юқоридагилардан келиб чиққан холда бухгалтерия ҳисобининг вазифалари бўлиб қуйидагилар ҳисобланади:
- мулк ва мажбуриятлар қийматидаги барча ўзгаришлар тўғрисидаги маълу-мотларни ўзида акс этиши ва бу қийматларнинг долзарблилигини белгилаб бериши;
- корхонанинг хўжалик фаолияти натижасида олинган фойда ва зарарни аниқлаши;
- мамуриятни кампанияси тўғрисидаги зарур маълумоталр билан таъмин-лаш;
- солиқ тўловларини аниқ ҳисоблаш учун зарур бўлган маълумотлар базаси-ни яратиш;
- корхонадаги фойдаланилаётган резервларни аниқлаш ва хўжалик жараён-ларини назорат қилиш учун зарур маълумотларни бериш;
- банк, давлат идоралари, харидорлар ва мол юборувчилар ёки суд билан хуқуқий тортишувлар бўлганда исботловчи маълумотларни тақдим қилиш;
- ишлаб чиқариш ҳисобининг бошқа бўлимлари, харажатлар ва ишларнинг бажарилиши ҳисоб-китоби, етакчилиги режалаштириш.
Германияда бухгалтерия ҳисобини юритиш қуйидаги критерияларга жавоб бериши лозим:

• 
  тўлиқлилик;
  
• 
  мазмуннинг тўғрилиги;
  
• 
  вақтинчалик чегаралаш;
  
• 
  тушунарлик ва текширишнинг мумкинлиги;
  
• 
  шаклнинг тўғрилиги;
  
• 
  хронологик тартиб.
  

Бухгалтерия ҳисоби юритишдаги ушбу талабларнинг ҳар бири бир нечта талабларнинг бажарилишини зарур қилиб қўяди. Масалан, тўлиқлилик крите-рияси барча хўжалик операцияларининг уларни мазмунига мос келишини талаб қилади. Вақтинчалик чегаралаш критериясига асосан ёзувлар операциялар содир бўлган вақтга мос келиши лозим. Тушунарлилик ва текширишнинг мумкинлиги ўз навбатида бухгалтерия ҳисобини жуда ҳам тушунарли юритишни талаб қиладики, бу учинчи шахслар қисқа вақт ичида уларнинг барчасини тушуниб етиш имконияти вужудга келсин. Шаклнинг тўғрилиги критерияси ёзувларни дастлабки мазмунининг ўзгартирмасликни, уларни ўчириб ёзиш ва улар устидан қийнашларга йўл қўймасликни талаб қилади. Хронологик тартиб бухгалтерия ҳисобидаги ёзувларни кетма-кет амалга оширишни талаб қилади.
Германия федератив республикаси билан Германия Демократик республика-сининг 1990 йил 23 сентябрда “Бирлашиши тўғрисида”ги шартномасиининг тасдиқланиши билан биргаликда “Бухгалтерия ҳисобини ГФР маркасида юритиш тўғрисида”ги қонун ҳам қабул қилинди. Ушбу қонун ўзгаришлар ва тўлдиришлар қилингандан сўнг янги тахрирда 1991 йил 26 апрелда қайта қабул қилинди.
Ушбу қонун бирлашган Германия республикасининг Германия демократик республика худудида жойлашган корхоналарни хусусийлаштириш жараёнида ва давлат тасарруфидан чиқариш жараёнида бухгалтерия ҳисобини юритиш тар-тибини белгилаб беради.
Бухгалтерия ҳисобининг ГФР маркасида юритиш тўғрисидаги қонунда тафтиш ва назорати ўтказиш тўғрисидаги талабни хам ўзида акс эттирган. Шунингдек қайта бахолаш Европа хамжамияти кенгашининг тўртинчи ва еттинчи директивлари талаблари асосида халқаро стандартлар асосида амалга ошириши белгилаб қўйилган. Ушбу қонуннинг аҳамияти бухгалтерия ҳисоби ва ҳисоботини келгусида қандай юритишининг асослари яратилган эди.
Германияда бухгалтерия ҳисоби тизими қадимий ва мустахкам одатларга эга. Уларнинг баъзилари Англя-Америка тизимига ўрганиб қолган кишилар учун бошқача туюлади. Бир томондан бухгалтерия ишига солиқ соҳасидаги қонуний хужжатлар сезиларли таъсир кўрсатса, бошқа томондан эса ушбу мамлакатларда юқори малакага эга бўлган илмий ва амалий – ходимларнинг мавжудлигидир.
Германияда учта тоифадаги компаниялар фаолият олиб боради:

• 
  масъулияти чекланган компаниялар;
  
• 
  акцияларни алмаштириш хуқуқий жиҳатдан чекланган масъулияти чекланган кампаниялар;
  
• 
  энг бўлмаганда битта аъзоси жавобгарликни тўла ўз зиммасига оладиган кампаниялар.
  

Германияда бухгалтерия ҳисоби ва ҳисоботини тартибга солувчи асосий қонуний хужжат 1965 йилда қабул қилинган “Компаниялар фаолияти тўғ-рисида”ги қонун, “Европа иқтисодий ҳамкорлиги”нинг тўрт, етти ва сакизинчи директиваларига мувофиқ тузатилди (1985 йилда “Бухгалтерия директивалари тўғрисида”ги қонун атамасини олди).
Мажбурийлик тамойили немис бухгалтерия ҳисоби тизимининг зарур элементларидан бири ҳисобланади. Солиқ ташкилотларига бериладиган ҳисо-ботлар бухгалтерия ҳисобида ҳам айнан шундай акс эттирилиши лозим. Бошқача қилиб айтганда бухгалтерия ҳисоби айнан солиқ ҳисоби функциясини ҳам бажаради ва бунда солиқ ҳисоботларини тузиш учун бухгалтерия ҳисоби маълумотларига хеч қандай ўзгаришлар қилинмайди. Шунинг учун ҳам тижорат жараёнларини ҳисобга олишнинг бухгалтерия усуллари бир вақтни ўзида солиққа тортиладиган фойдани аниқлаш учун ҳам мажбурийдир. Германияда солиққа тортиладиган фойда билан бухгалтерия ҳисоботи бўйича аниқланган фойда ўртасида фарқ мавжуд эмас. Чунки солиқ қонунчилигида берилган енгил-ликлар фақат барча жараёнлар бухгалтерия ҳисобида акс эттирилгандан сўнг қўлланилади.
Компаниялар фаолияти тўғрисидаги қонун бухгалтерия ҳисоботлари умумий қабул қилинган тамойиллар асосида тузилишни кўзда тутади. Герма-нияда бухгалтерия ҳисобининг умумий қабул қилинган тамойилларини баён қилиш билан шуғулланувчи расмий ташкилот мавжуд эмас. Амалиётда бухгал-терия муаммоларини ҳал қилиш бўйича қарорларни қабул қилишда олий солиқ суди қарорига асосланилади.
Германияда малакали аудиторларнинг уюшмаси мавжуд бўлиб, унда мута-хассислардан ташкил топган бухгалтерия ҳисоби бўйича тавсиялар ишлаб чиқувчи махсус комитет фаолият юритади. Бу тавсиялар бухгалтерия ҳисоби тизимининг айрим техник масалаларини хал қилишда ўз таъсирини ўтказсада, аммо бухгалтерия ҳисобини тубдан ислоҳ қилиш бўйича берадиган таклифларни инобатга олмайди. Масалан, ушбу касбий ташкилот томонидан тайёрланган инфляция жараёнларига таъсир қилиш ҳисоби бўйича ишлаб чиқилган кенг қамровли лойиҳа хукумат томонидан ҳам саноатчилар вакиллари томонидан ҳам қабул қилинмади.
Бу борада немис мактаби вакллари Д. Аль. Хашим ва Ж. Аркан шундай деб ёзади: “Немис бухгалтерия ҳисоби амалиётчиларининг энг кўп ўйлантирадиган муаммо амалдаги бухгалтерия стандартлари ва тартибларини ривожлантириш эмас, балки ўзларининг хатти-харакатларини уларда ёзиб қўйилган қонунларга (қоидаларга) мослаштиришдир”.
Р. Абель немис бухгалтерия амалиёти ривожланишининг иккита қуйидаги асосий хусусиятини таъкидлайди:
1) Компаниянинг иқтисодий фаолиятига давлат аралашувини қабул қилишга тайёрлиги.
2) Кучли антииндивидуализм анъанасининг мавжудлиги.
Бунинг натижасида капиталнинг асосий таъминотчиси сифатида алоҳида инвесторлар эмас, балки йирик банклар ҳисобланади. Банклар ўзларининг аудиторлик фирмаларини ташкил қилган ва улар билан ҳамкорлик қилаётган мижозлар зарур молиявий маълумотлар билан таъминлашни талаб қилади. Бу маълумотларнинг тўғрилигига ишонч хосил қилиш учун ўз мижозларининг бухгалтерия ҳисоби ва ҳисоботларини аудиторлик текширувидан ўтказади. Аммо асосий инвестор банклар ҳисоблансада, молиявий маълумотлар сифатини яхшилаш билан улар эмас, балки тегишли марказий хукумат ташкилотлари шуғулланади.
Р. Локенинг таъкидлашича Германияда иккинчи жаҳон урушидан сўнг бухгалтерия ҳисобини ўрганишга алоҳида эътибор кўрсатилган ва 1950 йилда немис бизнес мактабларидаги барча студентларга бухгалтерия иши ўргатилган. Ўша пайтда Буюк Британияда бухгалтерия ҳисоби фани фақат бешюзта студентларга ўқилганлигини эътиборга оладиган бўлсак, Германияда мамлакат иқтисодиётини ривожлантиришда бухгалтерия ҳисобига қанчалик эътибор берганлигини тушуниш мумкин.
Германияда малакали аудитор сертификатини олиш учун номзодларнинг 75 фоизини бизнес ва бухгалтерия соҳасида илмий даражага эга эканлигини эътиборга оладиган бўлсак, бу соҳада фаолият юритиш учун қанчалик билимга эга бўлиш лозимлигини кўриш мумкин.
Европа иқтисодий ҳамкорлиги тўртинчи директивасида белгиланган қайд-ларга мувофиқ Германия тақдим қилинадиган бухгалтерия ҳисоботлари компания фаолият хақида хақиқий ва ўзгартирилмаган холати тўғрисида маълумот бероиши талабини киритди. Ушбу тамойилнинг Германия ва Буюк Британияда амал қилишини кўриб чиқадиган бўлсак уларнинг мутлақо бир-бирига зид равишда қўлланилганлигини кўриш мумкин.
Масалан, Буюк Британияда “Хақиқий ва ўзгартирилмаган холда тақдим қилиш” концепцияси компанияларга олдингига нисбатан қулай вазиятни вужудга келтирса, Германияда аксинча ёзиб қўйганларга қатъий ва ҳеч қандай ўзгаришсиз амал қилиши белгилаб қўйилган. Жумладан, тақдим қилинадиган бухгалтерия ҳисоботларида ҳар бир моддада қанча маълумот келтирилишидан қатъий назар барча сарлавҳалар белгиланган тартибда ёзилиши керак.
Буюк Британияда ҳақиқий ва ўзгармаган холда тақдим қилиш концепцияси мазмунинг шаклдаги устунлигига асосий эътиборни қаратилишига олиб келса, Германияда эса аксинча. Масалан, ушбу мамлакатда одатда компаниялар агар қонунда ёзилмаган бўлса нафақа бўйича мажбуриятлар бухгалтерия ҳисобларига киритилмайди. Хатто норасмий ёки эгри мажбуриятлар ҳам юқори даражада таъсир қилиш эхтимоли нуқтаи назаридан ёзилади.
“Хақиқий ва ўзгартирилмаган холда тақдим қилиш” концепцияси бетараф бўлишни талаб қилади. Бу масалада хам Германияда аҳвол бошқачароқ. Бухгалтерия ҳисобига аралашмасиз фақат ягона фойдаланувчи – солиқ ташкилотлари манфаатлари нуқтаи назаридан ёндошади. Агар бухгалтерия ҳисобини киритиш қонунчиликда бир неча усулларда юритишга рухсат этилган бўлса, улар солиқ ташкилотлари талабини маълум даражада максимал қондириш имконияти бўлганини танлайдилар. Бундай вазиятда бетараф ёндашув тўғрисида гап хам бўлиши мумкин эмас.
Ҳақиқий ва ўзгартирилмаган холда тақдим қилиш концепцияси бухгалтерия ҳисоби соҳасида фаолият юритаётган жамоатчилик ва профессионал бухгалтерларнинг фикрларини хал қилувчи ёндашувлар сифатида акс эттиради деб ҳисобланмайди. Чунки бу соҳада ҳам немис бухгалтерлари хеч қандай хуқуқ ва имтиёзларга эга эмас ҳамда бухгалтерия ҳисобининг тартибга солувчи хужжатларини ўзгартиришга хеч қандай таъсир кўрсата олмайди.