1-mavzu. Turk tilida ot so’z turkumi (TÜRKÇede iSİM) Tayanch so’z va iboralar

22 – MAVZU. SIFATDOSHLAR (SIFATFİİLLER) (1)
Sifatdoshlar turktilida sıfatfiiller deb nomlanadi. Ba’zi hozirgi zamon turk tili grammatikasi kitoblarida ularning partisipler deb atalganini ham ko’rish mumkin. Sifatdoshlar fe’lning ma’nosini zamonga bog’liq shaklda sifatlashtiruvchi shakl belgisidir. Boshqacha aytganda, sifatdoshlar predmetlarning harakat vasfini ifodalaydi. Shu tarzda, ular harakat va zamonni ifoda etadi (geçmiş günler, oturan adam, satılacak eşya). Sifatdoshlar zamon ma’nosiga ega bo’lishi bilan harakat nomlaridan farq qiladi, faqat fe’lning vazifadosh shakli o’laroq harakat nomlari kabi bo’lishsiz va passiv ko’rinishlar oladi: pişmemiş et, kızartılmış ekmek, görülmemiş şey, yılmayan adam, açılacak sergi, tutulmayacak sözler kabi.

Sifatdoshlar aktiv sifatdoshlar (etkin sıfatfiiller), passiv sifatdoshlar (edilen sıfatfiiller) va bo’lishsiz sifatdoshlar (olumsuz sıfatfiiller) o’laroq uchga bo’linadi. Shu nuqtai nazardan ular fe’ldan yasalgan sifatlar(kırık, keskin, çalışkan)dan farq qiladi.

Aktiv sifatdoshlar sifat so’z birikmalari ichida ko’pincha ish harakatning egasiga (batmış gemi, bilen adam, taşıyacak vasıta), passiv sifatdoshlar esa ish harakatning mantiqiy vositasiz to’ldiruvchisiga aniqlovchi (sifat) bo’lib keladi: atılmış kağıt, çekilen telgraf, alınacak işçi. Undan tashqari ularning boshqa shakllarda ham qo’llanganini ham ko’rish mumkin: yakacak, yakılacak odun; gidecek, gidilecek yol kabi.

Sifatdoshlar, yuqorida fe’ldan yasalgan otlar mavzusida ham ko’rib o’tganimiz kabi, turkcha lug’atlarda sifat va ot bo’lgan juda ko’p so’zlarni yuzaga keltirgan: dolmuş, tanıdık, gelir, kıran, satıcı, yakacak, veresi kabi. Zamon ma’nosini yo’qotganga o’xshab ko’ringan bu fe’ldan yasalgan otlar sifatdosh vazifasiga o’tishi bilan o’zi qaysi zamonga oid bo’lgan bo’lsa, o’sha zamon ma’nosini ko’rsatib turadi. Shu sababdan ularni zamon ma’nosiga ko’ra ham guruhlashtirish mumkin bo’ladi: 1. O’tgan zamon sifatdoshlari (Geçmiş sıfatfiilleri); 2. Hol sifatdoshlari (Hal sıfatfiilleri); 3. Kelasi zamon sifatdoshlari (Gelecek sıfatfiilleri).