1-mavzu. Turk tilida ot so’z turkumi (TÜRKÇede iSİM) Tayanch so’z va iboralar

3- MAVZU. ATOQLI VA TURDOSH OTLAR. (ÖZEL VE CİNS İSİMLER)
Atoqli otlar (özel adlar). Atoqli otlar jonli mavjudotlar, predmet va narsalarning dunyoga kelgandan keyin olgan xususiy nomlaridir. Atoqli otlar dunyoda yagona, o’xshashi bo’lmagan mavjudot va predmetlarni bildiruvchi so’zlar, odatda, inson, hayvon va joy nomlaridir. Boshqa bir shaklda turk tilshunoslari ularni taqib qo’yiladigan narsa ma’nosida “yorliq otlar” ham deyishadi: Ahmet, Fehmi, İbrahim, Erol, Türkan, Yılmaz, Tolga, Ankara, Almanya kabi.

Atoqli otlar, aslida, ma’nosiz so’zlardir. Chunki bir predmetga qarab turib, uning nomini aytish mumkin (masalan: kitap (kitob), çanta (sumka), televizyon (televizor), lekin bir insonga qarab, uning ismini topib aytish mumkin emas. Masalan, turdosh ot bo’lgan bir meva (olma) ga qarab turib, uning qanday meva (olma) ligini darrov aytish mumkin, lekin ismi Ahmet bo’lgan bir kishiga qarab turib, uning ismini aytib berishning hecham iloji yo’q. Shu bois atoqli otlar ko’p ma’noli ham bo’la olmaydi. Bu yerda masalaning boshqa tomonini ham ta’kidlamoq kerak. Agar atoqli ot turdosh otdan o’zlashgan bo’lsa, asliga ko’ra ma’noga ega bo’ladi, lekin bu o’sha atoqli otning ma’nosi emas, u o’zlashgan turdosh otning ma’nosi hisoblanadi. Masalan, turk tilidagi Yıldırım (erkak kishining ismi) – «chaqmoq», Deniz (qiz bolaning ismi) – «dengiz», Mert (erkak kishining ismi) – «mard», Özgür (erkak kishining ismi) – «ozod» va h. Turdosh ot ekan ma’noga ega bo’lgan bu so’zlar atoqli otga aylangan. Masalan, bir kishi (Mert)ga qarab turib, uning otini aytish mumkin emas, chunki so’z asl ma’nosini yo’qotgan, turdoshlikdan chiqib, atoqli otga aylangan. Albatta, atoqli ot o’zlashtirilayotganda, uning turdosh otligidagi ma’nosi ko’zda tutilgan. Ya’ni inson o’z farzandiga Mert (mard) yoki Özgür (ozod) ismini qo’yayotganda bu otlarning asl ma’nosidan kelib chiqqan.

Atoqli ot deganda inson ismi, hayvonat, mamlakat, shahar, joy, makon, asar nomlari tushuniladi. Turk tilida atoqli otlar turdosh otlar bilan aralashib ketmasligi uchun har doim katta harf bilan yoziladi: Oğuz, Tahsin, Uğur, İstanbul, Türkiye, Atatürk, Pamuk (hayvonga qo’yilgan nom), Çalıkuşu (roman nomi) va h. Hatto, so’z birikmasi shaklida bo’lgan tashkilot va muassasa nomlari, turli nashr va asar nomlari tarkibidagi so’zlar ham bosh harf bilan yoziladi, masalan: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, Tashkent Devlet Sharkshinaslık Enstitüsü, Türk Dil Kurumu, Hürriyet Gazetesi , Adalet Menzili romanı kabi.

Shuningdek, millat, til, din, mazhab nomlari ham atoqli otlar hisoblanib, jumladagi o’rnidan qat’iy nazar ularning bosh harflari katta yoziladi: Özbek, Türk, İngiliz, Arap, Özbekçe, Türkçe, Müslümanlık, Mevlevilik kabi.

Turdosh otlar (cins adları). Turdosh otlar, asosan, har xil predmetlarning nomlaridir. Boshqacha aytganda, turdosh otlar birdan ortiq turga ega bo’lgan predmet, narsa yoki hodisalar nomidir. Turdosh otlar har tilda ot turkumiga oid so’zlarning asosiy qismini tashkil etadi. Ular asl ma’noga ega va nutqda shu ma’nolari bilan qo’llanadi: kitap (kitob), eser (asar), taş (tosh), dağ (tog’), at (ot), gemi (kema) kabi.

Turdosh otlarda, atoqli otlardan farqli o’laroq, so’z bilan uning ma’nosi orasida uzviy bog’liqlik, muayyan munosabat mavjud. Tilning qadimdan kelgan tabiiy ma’noli so’zlari bo’lgan turdosh otlar predmetlarning ajralmas nomlaridir.

Özel İsim

• 
  Tek olan, diğer varlıklar içinde tam bir benzeri bulunmayan varlıklara verilen isimler “özel” isimlerdir.
  
• 
  Aslında bir türün içinde olup sonradan isim verilen ve verileni özelleştiren takılmış isimlerdir de denilebilir.
  

Özel isimler genel olarak nelere verilir aşağıda bunu inceleyelim: