1-Mavzu: Sotsial-psixologik psixik trening haqida umumiy tushuncha Reja

Operant metodlar. Bu metodlar Skinnernin kerakli xulk- atvor turiga asta-sekinlik bilan yakinlashtirish printsipiga asoslangan.
Xulk-atvorni vujudga keltirish metodi. Mijozning kunikmalarini xar tomonlama urganib chikish orkali uning uchun axamiyatli sovga xadya kilish mumkin. Masalan, kerakli xulk-atvorga yakin xarakat kilsa, konfet berib, shu tarzda davom ettirish orkali kerakli xulk turi vujudga keltiriladi. Bu metod bolalarda ishlatiladi.
Jetonlarni yigish metodi. Bemor ijobiy xarakatlari uchun jeton oladi. Ma’lum bir mikdorda jetonlar tuplanganidan keyin esa boshkalar oldida ustunlikka erishadi. Masalan, sigaret chekish xukukini oladi.
Modelga taklid metodi. Terapevtning berilgan vaziyatga nisbatan reaktsiyalarini imitatsiya (taklid) kilish orkali kerakli xulk-atvorni egallash.
O’z-o’zini nazorat kilish metodi. Maksadga mos xarakat uchun tashkaridan emas, balki shaxsning uzi tomonidan mukofotlash yuzaga keladi. Patsient uz xulkidagi uzgarishlar uchun uzini uzi yokimli mukofot bilan takdirlaydi.
Yukoridagi xulk-atvor terapiyasi metodlari bilan kiskacha tanishib chikdik. Endi Yana bir interpsixik terapiya majmuasiga kiruvchi gumanistik yunalishning asoschisi Rodjers goyalariga tuxtalib utamiz. «Klientga markazlashgan terapiya» metodi bilan tanishamiz.
Gumanistik yunalish gumanistik falsafaga asoslangan bulib, u 1950-yillarda Kaliforniyada vujudga kelgan. Bu yunalish vakillarining fikricha odam uzicha usishi, kamol topishi mumkin. Agarda insonga uz takdirini uzi xal kilishga sharoit yaratib berilsa, Rodjersning fikricha, xar bir odamda uzining imkoniyatlarini amalga oshirish uchun asos fakat mos ijtimoiy muxitdagina rivojlanishi mumkin. Bolaning «Men» kontseptsiyasi ijtimoiy tajribalardan kelib chikib shakllanadi. Ideal sifatida uz imkoniyatlari chgarasida uzining mavjudligi xakidagi fikr ideal «Men» kontseptsiyasining tugilishiga olib keladi. Real
«Men» ideal «Men»ga yakinlashishga va ideal «Men» darajasida rivojlanishga xarakat kiladi. Odamdagi uzini xurmat kilishga intilish, boshkalar Kuzi ungida obruli (nufuzli) bulishga intilish tuskinlik kiladi. Binobarin, odam uzligini yukotadi. Uzini anglab yetishga yordam berish orkaligina mijoz oldidagi muammolarni yechish mumkin, chunki real «Men»ni ideal «Men»ga yakinlashtirish orkali urtadagi oralikni kamaytirish mumkin, degan goya ilgari suriladi.
Klientga markazlashgan terapiyaning asosiy usullarini kuyida taxlil kilamiz.
Mijoz uz-uziga yordam kilish imkoniyatiga ega, terapevt esa yunaltiruvchidir, degan tamoyilga asoslanib, u uziga nisbatan xurmat darajasini oshirishga xarakat kilishi lozim.
Rodjers eng muxim 4 ta shartni ilgari surgan:

1. 
   Terapevt uz ustanovkalariga karshi chikib bulsada, mijoz xislariga shartsiz ijobiy munosabatda bulishi lozim;
   
2. 
   Mijozning empatiya xislarini terapevt uz tajribasiga tayangan xolda xis kilib kurishi, olamga uning nigoxi bilan karashi lozim;
   
3. 
   Autentlik - uzining ichki javoblarini nikoblamasdan mijoz bilan munosabatga kirishish;
   
4. 
   Terapevt mijoz muammosinitushni kuzatshuntirishga, uni yechishga xarakat kilmasligi kerak. U fakat aks ettiruvchi oyna singari xizmat kilishi va mijoz aytganlarini eshitib utirishi lozim. Mijoz fikr bildirishi davomida uning muammosini terapevtik shakldagi aksini kurib, unga yangicha mantikiy taxlil kilib yechishi mumkin. Rodjersning fikricha, odam uz real «Men»i xakida tasavvurga ega bulganidagina uz muammosini xal kilish yulini topadi. Terapevt odamning real «Men»ini kurishga;
   
5. 
   Yordam berishi zarur.
   

Bu metod asosan xislarini va fikrlarini ochik-oydin ayta oladigan mijozlarga samarali yordam beradi. Qayta aloqa har bir trening guruhlari uchun eng kerakli bo’lgan holatlardan biri hisoblanadi. Har bir trening jarayonida albatta qayta aloqa komponentlari bo’lishi zarur. Treningni samarali bo’lishida albatta qayta aloqaning o’rni beqiyosdir. Trening usllari haqida turli adabiyotlarda turlicha berib o’tilgan, ular juda ko’p xisoblagadi. Har bir muallif trening usullarini turlicha tushunadi, har bir muallifning o’zi uchun yaqin bo’lgan usullari mavjud ular shu usullardan foydalanishni xush ko’radilar. Asosiy trening usullariga guruhiy muzokara va albatta psixogimnastikani aytib o’tish joizdir. Ko’pgina tadqiqotchilar bu holatlarni trening metodologiyasi deb aytib o’tishni xush ko’radilar. Birinchi bo’limda trening amaliy psixologiyaning metodlari tizimida tahlil qilingan edi. Bu asosan mijoz bilan ishlagan vaqtda qo’l kelishi aytib o’tilgandi. Bizning hayot faoliyatimiz davrida turli xil xodisalar ro’y beradi. Bu holatlarni his qilib biz har xil hayotiy tajribalarga ega bo’la boshlaymiz va ularni yechishda malakalar to’playmiz. Treningda ham xuddi shunday faoliyat amalga oshirilishi kerak bo’ladi. Usul bu maqsadga erishishda bilish orqali qo’llaniladigan holatlardan biri hitsoblanadi. Trening usulllari haqida so’z yuritganda bu usullar bevosita sub’ektga yo’naltirilganligini e’tirof etishimiz kerakdir. Aniq qilib aytganda ikki xil tipga mo’ljallangan individual va guruhiy. SHundan kelib chiqqan holda trening usullarini tasniflash mumkin, ular ishtirokchilarga yo’nalgan bo’lishi mumkinin. Trening usullari uch bosqichda bo’lishi mumkin:
1)guruh ichida- alohida ishtirokchi bilan, bu asosan trenerning bir ishtirokchiga ta’sir o’tkazi natijasida sodir bo’ladi, bunda bir ishtirokchi bilan trener psixokorrektsion faoliyatni yoki maslahatni tushuntirib berayotgan vaqtda ko’zga tashlanishi mumkin. Yana bu usul psixoterapiya usullarini tushantirayotgan vaqtda amalga oshirilishi mumkin. Bu usulda kuzatuvchilarning bo’lishi talab qilinadi. Hamma uchun muhim bo’lgan mavzularni bir kishi bilan tahlil qila1tgan vaqtda qo’llaniladi.
2) guruh bilan-bir butun sifatida, bunda trener guruhga vazifa topshiradi, buni esa hamma guruh a’zolari birgalikda bajarishi talab qilinadi, bu holatda aynan guruh a’zolariga murojaat qilinadi, bu guruhiy komanda bo’lishda muhim o’rin tutadi, bu holat guruhni birlashishiga olib keladi.
3)guruh orqali-guruhdagi bor imkoniyatlardan foydalangan holda guruh orqali ta’sir qilish mumkin bo’ladi, bu yuqoridagi holatlarni eslatadi, biroq boshlovchi yashrin tarzda bir necha ishtirokchilarga ta’sir qilish uchun guruh zahiralaridan foydalanadi (bunda albatta psixologik yordam ko’rsatish uchun qo’llaniladi, ularni boshqarish uchun emas). Trening usullarini tahlil qilganda individual va guruhiy jarayonlar hisobga olinishi kerak bo’ladi, bunda trenerning faoliyati ham amalga oshiriladi. Treningda ko’pgina voqealar sodir bo’lishi kerak, aynan voqealar treningni muhim asoslari sifatida talqin qilinadi. Voqealar yo’q ekan- trening ham yo’q hisoblanadi.
Voqealar sodir bo’lishi uchun trener o’zining faolligini yo’naltirib turishi kerak bo’ladi. Boshqacha qilib aytganda trener voqelik tamoyiliga asoslangan holda harakat qilishiga to’g’ri keladi. Metologik nuqtai nazardan, voqea bu harakatni vaqtda va zamonda vujudga kelishi xatti harakati hisoblanadi. Endi trening usullariga izoh bersa bo’ladi. Demak trening usullari bu - qatnashchilarning hayot faoliyatini, maqsadlarini, unga erishish yo’llarini amalga oshirishda qatnashchilarning faolligini oshiruvchi usullardan hisoblanadi. Trening usullarini amalga oshirishni muhim tamoyillari. Voqeaviylik tamoyili treningni hamma holatlarida ishtirok etadi, u trening usullarining asosi hisoblanadi. Demak treningni o’ziga xos tomoyillari mavjud, ular quyidagilar hisoblanidi: 1) faoliyatni tashkillashtirish; 2) makonni tashkillashtirish; 3) vaqtni tashkillashtirish. Voqeaviylik tamoyili. Bu tamoyil quydagicha amalga oshiriladi, trening vaqtida psixologning faolyaida ma’lum bir voqealiklarga aylangan zanjir sifatida amalga oshirilishi kerak bo’ladi. Bunda tashqi va ichki hissiyotlar bir voqelarga aylanishi zarur bo’ladi. Boshqacha qilib aytganda, trening har bir ishtirokchi uchun bir voqeaga aylanishi talab qilinadi. SHu holatdagina ishtirokchining shaxsiy xatti – harakatlari vujalga keladi va shundagina unda o’zgarishlar sodir bo’la boshlaydi. Bu holatlarda treningni har bir hatti harakatlarini anglash o’z imkoniyatlarini o’sishi orqali sodir bo’lishi mumkin. Trening vaqtida qandaydir voqealar sodir bo’lsa, ishtirokchilarning xususiyatlari, o’ziga xosligi va dunyoga bo’lgan munosabatlar ham o’zgaradi. Buni quyidagi misol orqali izohlaymiz: Psixolog katta sinf o’quvchilari bilan kasbni tanlash mavzusida trening mashg’ulotlarini olib bormoqda. Olingan
metodikalarining natijalariga ko’ra, psixolog hamma o’quvchilarga individual tarzda maslahat berishi mumkin, bu holatda qaysi dargohda joy borligini izohlab o’tish ham mumkin, yoki bo’lmasa maxsus kasbiy mashqlar ishlatiladigan trening programmasini ishlab chiqib ularni shu treningda ishtirok etishga jalb qilish mumkin, bu treningda o’quvchi o’zi uchun qiziq bo’lgan kasblarni o’zi aniqlaydi va o’zini namoyon qiladi, u o’zida yangi qobiliyat va yangi imkoniyatlarni ochishi mumkin. Bu holatda o’quvchilar o’z ichki xususiyatlarini tashqi olam bilan chambarchasligini tahlil qilishlari mumkin bo’ladi. Metoforizatsiya tamoyili. Bu yyerda metafora tushunchasini simvolllar
bilan bog’liqlik qonuniyatlari tahlil qilinadi. Simvol-bu birlik, o’zaro to’ldiruvchi, belgi hisoblanadi. Metafora esa bir beogini ikkinchisiga o’tkazish holati hisoblanadi. Boshqacha qilib aytganda metafora orqali bir makonda ikkinchi makonga o’tish imkoniyati mavjud bo’ladi. Agar trening qatnashchilari boshqa insonda o’zini anglasa, u bilan birlikni xis qilsagina metaforizatsiya tamoyili ijobiy yakunlangan hisoblanadi. Bu usuldan simvollar usulida foydalanish mumkin. Transspektiva tamoyili. Bu tamoyilga binoan psixolog o’tmish va kelajak haqidagi holatlarni trening qatnashchilarining ongida yarata olishi kerak bo’ladi. Bunda vaqt oraliqlarini bir birlariga bog’lab ketishi talab qilinadi. Vaqt orlig’i nisbiy holat ekanligi ma’lumdir. Psixologik vaqt tsikl jihatidan turlicha kechishi mumkin. SHunisi aniqki bo’layotgan voqealar nafaqat hozirgi holatni balki o’tmish va kelajakni ham o’zgartirishi mumkin. Bu holatlarni psixoanaliz va NLP orqali o’zgartirish mumkin bo’ladi. SHuni ta’kidlash mumkinki, o’tmish vakelajak transspektiva usulida tahlil qilinishi va o’zgartirilishi mumkindir. Voqealarning transspektivliligi insonga o’tmish va kelajakni o’zgartirish imkoniyatini beradi. Bu holat trening jarayonlarida aksariyat hollarda tez o’tadigan jarayonlardan biri hisoblanadi. Voqealar trening vaqtida yagona o’lchov sifatida. Voqealarga birinchi bo’lib Dj.Gibson tomonidan ma’no berilgan. Ye.I.Golovaxova va A.A.Kroniklar bu muammoni shaxsning psixologik vaqti bilan birgalikda tadqiq qilishgan. Ular voqealar yondoshuvini kiritishni taklif qilganlar. Voqeaviy yondoshuvi ьoeninda samarali ish berishini Yu.M.Jukov tomonidan ko’rsatib berilgan. Uning fikriga ko’ra: Muammoga chuqurlashib kirishish voqealar qatorini tahlil qilish imkoniyatini beradi, bunda muammolar ma’lum bir voqea ustida bo’ladi va shu voqea tahlil qilinadi. Bunda asosiy texnologiya sifatida birinchidan, voqealar qatorini tashkillashtirish, ikkinchidan uni tahlil qilish bo’ladi. Aynan voqealarning kechishi, guruh ichidagi individual ongning shakllanishi,
kommunikatsiya va kontakt uchunasos sifatida namoyon bo’ladi, degan edi. U ketma ket bosqichlarni ajratib ko’rsatgan edi: 1)identifikatsiya- voqealar hayot oqimidan ajratib ko’rsatish va nima, qayerda, qachon savollariga javob berish; 2)interpritatsiya-voqealar sodir bo’lishining sabablari, shartlari va mexanizmlarini aniqlash va ularning asoratlarini tahlil qilishga intilish; 3)kvalifikatsiya-kelajakdagi ehtiyojlar modeliga voqealarni joylashtirish, ularni mauvaffaqiyatga erirshda yoodam berishi yoki xalal berishini aniqlash.
Trening voqeasi vaqt shkalasida. Trening vaqtida voqelar turli xil usullarda paydo bo’ladi. SHu holatdan kelib chiqqan holda vaqt va zamon ko’rsatkichlarini ishlatish maqsadga muvofiqdir. Bunda qatnashchilarni faolligini qachon va qanday amalga oshirilishini nazorat qilish mumkin. Birinchidan, voqealar treningdan avval sodir bo’lgan bo’lishi mumkin, bu voqealar yoqimli yoki yoqimsiz bo’lishi mumkin, ular o’ziga ishonchni shakllantirishi yoki psixologik jihatdan zararlashi, konstruktiv yoki destruktiv, ichki va tashqi bo’lishi mumkin. Mijoz treningga shu voqealar ta’siri ostida kelishi mumkin, aynan shu voqealar bilan guruhda ishlashga to’g’ri keladi. Ikkinchidan, bu treningda sodir bo’lgan voqealardir. Bu shu yyerda va hozir tamoyiliga asoslanadi. Bular insayt, katarsis, real mojarolar, boshqa odamni his qilish va boshqalar bo’lishi mumkin. Bu voqealarsiz ekvivalentlik tamoyilini qo’llash mumkin emas, mijoz hamma narsalarni o’zlashtirishni xohlaydi, bu esa mijozda real o’zgarishlarni ta’minlaydi. Uchinchidan, xali sodir bo’lmagan voqealardir, bular treninglan keyin sodir bo’lishi mumkin. Trening vaqtida bu voqealar va xodisalar tahlil qilinadi, modellashtiriladi. Ular repititsiya shaklidan amalga oshirilishi mumkin. Trening vaqtida sodir bo’layotgan bu voqealar kelajakka yo’nalgandir.