1-mavzu: sotsial geografiyaning ob’ekti va predmeti reja

2.Aholining geodemografik xolati. Aholi soni va uning o’sishi, joylashuvi. Aholi soni va tarkibi, uning bajaradigan vazifalari bilan bog’liq holda baxolanadi. Aholi avvalambor o’zidan ko’payadigan, o’zini takror barpo qiladigan-biosotsial organizmdir. Aholi shu bilan birga jamiyatning asosiy ishlab chiqaruvchi kuchi va iste’molchisidir. Ana shu nuqtai nazardan aholi soni tarkibi, o’sish sur’atlari, joylashishiga xos xususiyatlarni taxlil qilish alohida axamiyat kasb etadi.
Insoniyat tarixining katta davri davomida ya’ni neolit davridan milodning XIX asrrigacha aholi soni va tarkibi an’anaviy deb ataluvchi tip ta’sirida takror barpo etiladi. Unga juda yuqoridagi xar 1000 kishiga nisbatan tug’ilganlar soni 40-45 ni tashkil etadi tug’ulish hamda yuqori darajadagi o’sish (30-35 %) 8 past darajadagi tabiiy o’sishga xos edi. Aholining takror barpo qilinishining ushbu tipi agar iqtisodiyot va unga xos ijtimoiy munosabatlar bilan bevosita aloqador edi.
Er shari aholisi butun tarixi davomida sekinlik bilan o’sdi. Bunga eng avvalo insonning tabiatga qaramligi, ishlab chiqarish darajasining pastligi, urushlar, zpidemiyalar va ocharchiliklar katta ta’sir ko’rsatdi. Eramizgacha 8000 yil avval do’nyo aholisi 5 mln. kishi bo’lgan bo’lsa, 1200 yili -450 mln., 1900 yili- 1565 mln. kishi, 1999 yili esa 6 mlrd. kishiga yetdi.
XIX asrga kelib, dunyo aholisi sonida o’sish tezlashdi va ayniqsa XX asr boshlarida dunyo aholisining yillik o’sishi o’rtacha 10 mln. kishini tashkil qilgan bo’lsa, 50 —yillarda esa 80 mln. kishiga yetdi. 1.987 yilda yer shari aholisi soni 5 mlrd, kishi, 2000 yilda esa 6 mlrd. kishidan ortib ketdi. Birgina XX asrning o’zida dunyo aholisi 3,5 barobarga ko’paydi. Aholi soni ayniqsa, 60 — 70 — yillarda tez ko’paydi. Uning bunday tez ko’payishi ilmiy adabiyotlarda «demografik portlash» deb ataladi. Ushbu jarayon ko’proq Osiyo, Afrika va Lotin Amerikasining rivojlanayotgan davlatlari uchun xosdir.
Bunda ko’p bolali oilani tashkil qilishga intilish, ayniqsa xo’jalik ishlarida otaga ko’mak beruvchi o’g’illar bolalarning mavjudligiga va sonining ko’p bo’lishiga katta e’tibor qaratiladi ota-ona oilada 3-4 farzandga ega bo’lmoqchi bo’lishsa, unda ayol nomida mazkur miqdordagi 2-3 marta ko’p bola tug’ish lozim edi, chunki o’lim, ayniqsa go’daklar va bolalar o’limining nixoyatda yuqoriligi tug’ilgan bolalarning yarmidan ko’pini o’zi bilan olib ketadi.