|
Tayanch so’zlar
Elektr toki,tok chastotasi,elektr xavfsizligi,shikastlanish,elektrometalizatsiya,inson tanasining elektr qarshiligi,yo’l qo’yiladigan tok
Elektr tokini fizika qonunlari bilan izoxlaydigan bo’lsak, u elektr zaryadlarining tartibli xarakati bo’lib, elektr toki paydo bo’lishi va doimo paydo bo’lib turishi uchun moddada erkin elektr zaryadlari, ularni tartibli xarakatga keltiruvchi elektr maydon va zanjir berk bo’lishi kerak. Sanoatda elektr energiyasidan keng kulamda foydalanish sababli elektr toki tasirida ro’y berish mumkin bulgan baxtsiz xodisalar va ulardan saklanish masalalari muxim masalalar katoriga kirib bormoqda. Elektr toki ta‘sirining eng xavfli tomoni shundaki bu xavfni oldinrok sezish imkoniyati yo’q.
Elektr tokining inson organizmiga ta‘siri natijasida shikastlanish hosil qiladi. Uning oqibati tokning miqdori va uning harakat davomiyligi, kuchlanish kattaligi, inson tanasining elektr qarshiligi va organizmning individual xossalari orqali o’tish yo’li va chastotasiga bog’liq.
Elektr tokining inson organizmiga ta‘siri turli fiziologik reaksiyalar ko’rinishida issiqlik (kuyish, qon tomirlari nerv va xujayralarning qizishi sifatida), mexanik (to’qimalarning yorilishi), elektrolitik (kon tarkibidagi yoki xujayralar tarkibidagi tuzlarning parchalanishi natijasida konning fizik va kimyoviy xususiyatlarini uzgarishi), biologik (inson organizmidagi tirik xujayralar muskullarning keskin qiskarishi natijasida to’lkinlanadi, nafas paralichi, yurak falajini keltirib chiqib, bu asosan organizmdagi bioelektrik jarayonlarning buzilishi natijasida ruy beradi) bo’lishi mumkin.
Elektr xavfsizligi – kishilarni elektr toki, elektr yoyi, elektrmagnit maydonining zararli va xavfli ta‘siridan muhofaza qilishni ta‘minlaydigan tashkiliy va texnik chora-tadbirlar sistemasi. Elektrdan shikastlanish ichki (elektr toki urganda yurak, nafas olish yo‗llari, lat eyish boshqalar) va tashki (kuyish, teri elektrometalizatsiyasi, elektr chandiqlar) shikastlanishlarga bo’linadi.
I. muskullar keskin kiskarishi natijasida odam tok ta‘siridan chikib ketadi va odam xushini yo’qotmaydi.
II.muskullar keskin qiskarishi natijasida odam xushini yo’qotadi, ammo yurak va nafas olish faoliyati ishlab turadi.
III. xushini yo’qotib, nafas olish tizimi yoki yurak urishi to’xtab qoladi.
IV klinik o’lim xolati- bunda insonda xech qanday xayot alomatlari ko’rinmay qoladi.
Jarohatlanish natijasiga organizmdagi tokning yo’li ham ta‘sir qiladi. Elektr toki qo’l orqali oyoqqa etganda eng katta xavf tug’diradi, ya‘ni bunda tok organizmning eng ko’p organlarini (yurakni va o’pkani) qamrab oladi. Elektrdan jarohatlanish statistikasidan ma‘lumki, inson qo’lining orqa tomonidan, chakkalardan, umurtqadan, tizzalardan, asab tolalarning birikish joylar va boshqa joylardan nisbatan uncha katta bo’lmagan toklar o’tganda ham halokatlarga olib keladi.
Elektr tokidan jarohatlanish natijasida insonning individual xususiyatlariga sezilarli darajada bog‗liq bo‗ladi.
Masalan, bir xil miqdordagi tok ikki kishidan o’tganda birinchisida kuchsiz sezgi uyg’otsa, ikkinchi kishining muskullarini qisqarishiga olib kelishi mumkin. Kishiga ta‘sir etuvchi tok qiymati insonning jismoniy va ruhiy holatiga bog’liq holda o’zgaradi.Insonni mast holatida bo’lishi, uning organizmini elektrga qarshiligini kamaytiradi va shunga ko’ra uning jarohatlanishi xavfini ko’paytiradi. Yurak, o’pka, asab kasalliklari bilan xastalangan insonlar uchun tok xavfli ta‘sir ko’rsatadi. Shuning uchun elektr qurilmalarida ishlashga tibbiy ko’rikdan o’tgan va maxsus ma‘lumotli kishilarga ruxsat etiladi.
Inson tanasining elektr qarshiligi.Elektr tokidan jarohatlanishda inson tanasining qarshiligi katta ahamiyatga ega bo’ladi. Inson organizmining karshiligi teri karshiligi va ichki organlar karshiliklari yigindisi sifatida olinadi.Teri asosan quruq va o’lik xujayralarning kattik katlamidan tashkil topganligi sababli katta karshilikka ega va umuman inson organizmining qarshiligini ifodalaydi. Epiderma dielektrik sifatida ko’rib chiqilishi mumkin. Inson tanasining umumiy elektrik qarshiligi terining ustki qatlami va uning ahvoli qarshiligining kattaligiga bog’liq. Organizmning ichki organlarining qarshiligi uncha katta emas.
Tananing elektr tokiga qarshiligi Ri 100000 om dan 1000 om gacha qiymatlarda o’zgaradi. Quruq shikastlanmagan teri uchun Ri = 10000-100000 Om. Terining ustki qismi (qatlami) da (tirnalish, kesilish, yoriqlar) Ri keskin pasayadi va ichki organlar qarshiligiga teng bo’lib qoladi.
Ri = 600-800 Om. Nam (terlagan) va ifloslangan teri qarshiligi sezilarli darajada pasayadi. Jumladan 30 V kuchlanishga ega elektrodlarni quruq qo’llar bilan zabt etishda og’riqli sezgilar kuzatilmaydi, nam teri holatida egilgan barmoqlarni to’g’ri tutish mushkul, qo’l kaftida kuchli og’riqlar seziladi.
Kislotalar, ishqorlar, suv ta‘siri va terlashda inson teri qarshiligi Ri = 1000 Omgacha pasayishi mumkin, teri kesilganda esa hatto 600 Omgacha. Ri doimiyda bo’lgani kabi, o’zgaruvchan toklarda qo’yilgan kuchlanish kattalashuvi bilan tushadi. Bu terining ustki qatlami uzilishi bilan izohlanadi. Inson tanasining ichki qarshiligi 500 - 600 Om dan oshmaydi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
