1-Mavzu: O’zbekiston Respublikasi mehnat qonunchiligi asoslari Reja

Inson tanasining elektr qarshiligi.Elektr tokidan jarohatlanishda inson tanasining qarshiligi katta ahamiyatga ega bo’ladi. Inson organizmining karshiligi teri karshiligi va ichki organlar karshiliklari yigindisi sifatida olinadi.Teri asosan quruq va o’lik xujayralarning kattik katlamidan tashkil topganligi sababli katta karshilikka ega va umuman inson organizmining qarshiligini ifodalaydi. Epiderma dielektrik sifatida ko’rib chiqilishi mumkin. Inson tanasining umumiy elektrik qarshiligi terining ustki qatlami va uning ahvoli qarshiligining kattaligiga bog’liq. Organizmning ichki organlarining qarshiligi uncha katta emas.
Tananing elektr tokiga qarshiligi Ri 100000 om dan 1000 om gacha qiymatlarda o’zgaradi. Quruq shikastlanmagan teri uchun Ri = 10000-100000 Om. Terining ustki qismi (qatlami) da (tirnalish, kesilish, yoriqlar) Ri keskin pasayadi va ichki organlar qarshiligiga teng bo’lib qoladi.
Ri = 600-800 Om. Nam (terlagan) va ifloslangan teri qarshiligi sezilarli darajada pasayadi. Jumladan 30 V kuchlanishga ega elektrodlarni quruq qo’llar bilan zabt etishda og’riqli sezgilar kuzatilmaydi, nam teri holatida egilgan barmoqlarni to’g’ri tutish mushkul, qo’l kaftida kuchli og’riqlar seziladi.

Kislotalar, ishqorlar, suv ta‘siri va terlashda inson teri qarshiligi Ri = 1000 Omgacha pasayishi mumkin, teri kesilganda esa hatto 600 Omgacha. Ri doimiyda bo’lgani kabi, o’zgaruvchan toklarda qo’yilgan kuchlanish kattalashuvi bilan tushadi. Bu terining ustki qatlami uzilishi bilan izohlanadi. Inson tanasining ichki qarshiligi 500 - 600 Om dan oshmaydi.

Yo‘l qo‘yiladigan tok

Insonning elektr toki bilan shikastlanishiga ta‘sir etuvchi asosiy omillar–inson orqali o’tadigan tok kattaligi va uning ta‘sir davomiyligi.

50-60 Gs sanoat chastotali o’zgaruvchan tok xuddi shunday kattalikdagi doimiy tokka qaraganda insonni kuchliroq jarohatlaydi.

Insonga 12-15 mA elektrodlardan mustaqil uzilishi mushkul bo’lgan o’zgaruvchan tok kattaligi inson hayoti uchun xavfli hisoblanadi.

50-60 Gs chastotali o’zgaruvchan tok uchun xavfsiz kattalik sifatida 10 mA qabul qilingan.

Doimiy tok uchun – 50 mA.

Tokning turi va chastotasi xam ta‘sir ko’rsatishda muxim rol uynaydi. Eng zararli tok 20 - 100 Gs atrofidagi elektr toki xisoblanadi.

Tokning inson tanasiga ta‘sir qilishiga ko’ra quyidagi tasniflari aniqlangan:

Baxtsiz hodisalar tahlili shuni ko’rsatdiki, elektrjarohatlarning aksariyati kuchlanish ostidagi elektr qurilmalarning himoyalanmagan qismlariga tasodifan tegib ketishi natijasida sodir bo’ladi.
Elektr qurilmadan foydalanilganda va atrof ishlab chiqarish muhitiga qarab (50 -60 Gs) sanoat chastotali o’zgaruvchan tokning 3 ta xavfsiz kuchlanishi o’rnatilgan:

Yuqori xavfsiz binolarda – 65 V.

Yuqori xavfli binolarda–36 V
O’ta xavfli binolarda–12 V

Ko’pincha 1000 V gacha kuchlanishli elektr qurilma bilan ish qiluvchi xodimlarning elektrotok bilan shikastlanish holatlari yuz beradi negaki ular bunday kuchlanishni xavfsiz deb hisoblab, himoya vositalaridan asossiz foydalanishadi.

U=0 dan 36 V gachani nisbatan xavfsiz kuchlanish deb hisoblash qabul qilingan.

U = 36 dan 60 V gacha kuyish va teridan og’riqli qo’zg’atishini chaqiradi.

U = 60 dan 100 V gacha jiddiy xavf chegarasi hisoblanadi va katta kuyishlar va nafas hamda yurak falajini hosil qiladi.

100 V dan yuqori kuchlanishli elektrotok inson hayoti uchun xavfli hisoblanadi.

Elektr toki ta‘siridan jaroxatlanish sabablari kuyidagilar:

-kuchlanish ostida bulgan elektr tarmoqlari yoki elektr utkazgichlarga tegib ketish yoki xavf tugdiruvchi masofaga yaqinlashish.

-elektr qurilmalari asbob uskunalarining ustki metall korpuslari va qopqoqlarida elektr o’tkazgichlarning muxofaza qobiqlarini shikastlanishi natijasida elektr kuchlanish xosil bulishi.
-elektr tokini o’chirib remont ishlarini bajarayotgan vaktda tasodifan elektr tokini ulab yuborish.

-yer yuzasiga uzilib tushgan elektr o’tkazgichi yer yuzasi bo’ylab elektr tokini tarqatayotgan tok potensiallari ayirmasi xosil bulgan zonaga bilmay kirib kolish natijasida qadam kuchlanishlar ta‘siriga tushib kolish.

-izolyasiyasi ishdan chiqqan o’tkazgichlar yoki ochiq tok uzatish qismlarga tekkanda, yoy orqali elektr toki ta‘siridan jaroxatlanish mumkin.

Elektr jixozlari bilan ishlaganda xavfsizlik turli texnik va tashkiliy choralar bilan ta‘minlanadi. Elektr tokdan ximoyalanishning texnik vositalari jamoa va shaxsiyga bo’linadi. Asosiy jamoa usullari: tok o’tkazuvchi qismlar izolyasiyasi va uni doimiy nazorati; to’siq vositalari o’rnatish; ogohlantiruvchi signalizatsiya va blokirovka qurilmalari; xavfsizlik belgilari va ogohlantiruvchi plakatlardan foydalanish; kamroq kuchlanishdan foydalananish; yerga ulash, nollashtirish, muxofazalovchi o’chirish.

Elektr tokidan jaroxatlanishning oldini olishga qaratilgan asosiy chora-tadbirlar quyidagilardir:

1) kuchlanish ostida bulgan o’tkazgichlarni qo’l yetmaydigan qilib bajarish

2) elektr qurilmalari korpusida elektr tokining xosil bulishiga qarshi chora tadbirlar belgilash:

a) kam kuchlanishga ega bo’lgan elektr manbalaridan foydalanish;

b) ikki qavatli muhofaza qoblari bilan taminlash

v) potensiallarni tenglashtirish;

g) yerga ulab muhofazalash;

4) Maxsus elektr muxofazalash sistemalaridan foydalanish
5) Elektr qurilmalarini xavfsiz ishlatishni tashkiliy chora-tadbirlarini qo’llash.

Kuchlanish ostida bo’lgan elektr o’tkazgichlarini qo’l yetmaydigan qilib bajarishda tok o’tkazgichlarini muhofaza qobiqlari bilan ta‘minlash, ularni bo’y yetmaydigan balandliklarga o’rnatish, shuningdek o’tkazgichlarni to’siq vositalari bilan ta‘minlash kerak.

Elektr tarmoqlarini ayrim joylashtirish deganda elektr tarmoqlarini o’zaro transformator yordamida tarmoqlarga bo’lib yuborish tushuniladi. Buning natijasida ajratilgan tarmoqlar katta muhofaza izolyasiyasi qarshiligiga ega bo’ladi, shuning uchun o’tkazgichlarning erga nisbatan sig’imi kichkina bo’lganligi xavfsizlikni ta‘minlashda muhim rol o’ynaydi.

Nazorat savollari

1.Elektr tokening fizik tarifi qanday?
2.Elektrdan shikastlanish necha turga bo’linadi?
3.Inson tanasining elektr qarshiligi qancha?
4.Sanoat chastotali o’zgaruvchan tokning nechta xavfsiz kuchlanishi o’rnatilgan?

Foydalanilgan adabiyotlar

1. 
   Sulla M. B. «Oxrana truda» - M. «Prosveshenie» 1984.
   
2. 
   Oxrana truda pod obshey reaktsiey A. N. Minaeva M. «Prosveshenie» 1977.
   
3. 
   Aleksanyan A.G.Bьstritskiy Ya.Ye.Oxrana truda–M.«Vsshaya shkola» 1989.
   
4. 
   Oxrana truda pod reatsiey f. M. Kanereva.
   
5. 
   Dolin N. A. Spravochnik po texnike bezopasnosti – M. Energiya, 1985.
   
6. 
   Lukovnikov A. V. «Mehnat muhofazasi» - T. «O’qituvchi» 1984.
   
7. 
   Zovulya V. M. Pojarnaya profilaktika v promьshlennosti i selьkom xozyaystve. – M. «Stroyizdat» 1977.
   

13-mavzu:Kasbiy faoliyatda elektr tokidan himoyalanish

Reja:

1. 
   Elektr xavfsizlik. Tokning inson uchun xavfi.
   
2. 
   Yo’l qo’yiladigan tok va kuchlanishlar.
   
3. 
   Inson tanasining elektr qarshiligi
   
4. 
   Sanoat korxonalarining elektr xavfi buyicha sinflarga bulish