1-mavzu. O‘sish va rivojlanishning umumiy qonuniyatlari. Organizm va muxit

Notekis rivojlanish yoki geteroxroniya. Organizmning normal holatida
o‘sish va rivojlanish bir-biri bilan juda yaqin aloqada va hamkorlikda bo‘lsa ham, ular bir vaqtda va bir xil jadallikda sodir bo‘lmaydi, chunki biron-bir a’zo massasining kattalashishi uni bir vaqtda funksional jihatdan takomillashuvini bildirmaydi. Ontogenezda birinchi navbatda, ontogenezning ushbu bosqichida yoki yaqin kelajagida organizmni yashashi uchun zarur bo‘lgan a’zo va tizimlarning rivojlanish tezligi o‘zgaradi. Ushbu bosqichda zarur bo‘lmagan funksional tizimlarning rivojlanishi esa, aksincha orqada qoladi. Geteroxroniyaga misollardan ayrimlarini ko‘rib chiqamiz. Go‘dakni tug‘ilgan momentda yashashini ta’minlash uchun, ontogenezning birinchi bosqichida hayot uchun muhim ahamiyatga ega bo‘lgan funksional tizimlari uning embriogenez jarayonida oldindan etiladi. Bunga, go‘dakning sut emish, yo‘talish, ko‘zini ochib-yumish va shu kabi uni ovqatlanishi. muhitning zararli ta’sirlaridan himoyalanish funksiyalarini ta’minlovchi reflekslari kiradi. Ushbu reflekslarning biologik faolligi muhimdir. Agar chaqaloq tug‘ilgan vaqtda, uning so‘rish funksional tizimi etilmagan bo‘lsa (bola muddatidan ancha ilgari tug‘ilgan holatda yuzaga keladi) unda so‘rish refleksini chiqarish uchun choralar ko‘rish zarurati kelib chiqadi. Aksirish, yo‘talish va ko‘zni ochibyumish reflekslari yordamida go‘dakning nafas yo‘llari hamda ko‘z soqqasidagi uning hayoti uchun xavfli holatni yuzaga keltirishi mumkin bo‘lgan zarrachalar va changlar chiqarib yuboriladi. Tug‘ilish vaqtida etilmagan yoki to‘liq etilmagan funksional tizimlar mavjud. Go‘dak kallasi terisida asab oxirlariga
ega bo‘lgan uchlamchi asab, tug‘ilish vaqtida o‘ziga xos bo‘lgan funksiyalarni
bajarishga tuzilmaviy va funksional jihatdan tayyor bo‘lmas ekan. Buyrak
innervatsiyasida geteroxroniya, simpatik innervatsiyaning yetilishini, ilgarilab ketishi ko‘rinishida namoyon bo‘ladi, parasimpatik innervatsiya (adashgan asab) esa, faqatgina 15-16 yoshga kelib yurak faoliyatini boshqarishda to‘liq qatnasha boshlaydi. Odam rivojlanishining uzluksiz jarayonida bunday geteroxon yetilishi va funksional tizimlarning almashishi uzoq muddatli filogenez va ontogenez hamda evolyusion qayta o‘zgarishlarda moslashishning progressiv shakllarini nasliy mustahkamlanishi oqibati hisoblanadi. P.K.Anoxinning fikri bo‘yicha, tug‘ilish vaqtiga kelib, to‘laqonli funksional tizim quyidagi bo‘g‘inlarga ega bo‘lishi kerak: bola organizmida bo‘ladigan o‘ziga xos ta’sirlarni qabul qila olish qobilyatiga ega bo‘lgan retseptor apparatlar; asab tizimining o‘tkazuvchi qismlari; markaziy neyronlararo aloqalar; periferik ishchi apparatlar va qaytar afferent axborotni ta’minlovchi afferent apparatlar birligi. Tuzilmaviy rivojlanishning geteroxon jarayonlari tizim ichida ham (ya’ni bitta funksional tizim doirasida), tizimlararo (yani alohida tuzilmaviy hosilalar organizmning postnatol rivojlanishining turli davrlarida unga zarur bo‘lganda) ham bo‘lishi mumkin.