1-мавзу. Молиявий таҳлил фанининг назарий асослари Таҳлилнинг замонавий бошқарувдаги роли, ўрни ва аҳамияти

12-жадвал
Баланснинг муҳим турлари ва уларнинг бирлик элементлари

Баланс турлари	Ифодаси	Белгилар изоҳи
Бухгалтерия баланси	А=К+М	Активлар(А)=Капитал(К) + мажбуриятлар(М)
Товар баланси	Тб+Ти/ч+Тбк=То+Тс+Тбч	Товарлар давр бошига қолдиғи (Тб)+Ишлаб чиқарилган товарлар(Ти/ч)+Товарларнинг бошқа кирими (Тбк)=Товарлар давр охирига қолдиғи (То)+Товарлар сотилгани (Тс)+товарларнинг бошқа чиқими (Тбч)
Бюджет баланси	Д=Х	Даромадлар (Д)=Харажатлар(Х)
Валюта баланси	Вб+Вк= Во+Вч	Валюта маблағларининг давр бошига қолдиғи(Вб)+Валюта кирими (Вк) =Валюта маблағлари давр охирига қолдиғи (Во)+Валюта чиқими (Вч)
Мажбуриятлар баланси	ДМ+(-)ортиқчалик(етишмовчилик) =КМ+(-)ортиқчалик (етишмовчилик)	Дебиторлик мажбуриятлари(ДМ)=Кредиторлик мажбуриятлари (КМ), Дебиторлик кредиторлик мажбуриятларидан фарқи (+,-)

Ушбу усулдан молиявий хўжалик фаолиятининг барча бўғинлардакенг фойдаланилади.Баланс методи кўпроқ омилли моделларни тузишда ҳам қўлланиши мумкин.
13-жадвал
Моделлар ва уларнинг тузилиши

Баланс	Моделлар
Бухгалтерия баланси	Активлар	Капитал	Мажбурият
А=К+М	А=К+М	К=А-М	М=А-К
Товар баланси	Товарларнинг давр бошига қолдиғи	Товарларнинг давр охирига қолдиғи	Товарларнинг сотилган қисми
Тб+Ти/ч+Тбк= То+Тс+Тбч	Тб=(То+Тс+Тбч)-(Ти/ч+Тбк)	То= (Тб+Ти/ч+Тбк)-(Тс+Тбч)	Тс=(Тб+Ти/ч+Тбк)-(То+Тбч)
	Товарларнинг ишлаб чиқарилган қисми	Товарларнинг бошқа кирими	Товарларнинг бошқа чиқими
	Ти/ч=(То+Тс+Тбч)-(Тб+Тбк)	Тбк=(То+Тс+Тбч)-(Тб+Ти/ч)	Тбч=(Тб+Ти/ч+Тбк)-(То+Тс)
Валюта баланси	Валюта маблағларининг кирими	Валюта маблағларининг чиқими	Валюта маблағлари давр охирига қолдиги
Вб+Вк = Во+Вч	Вк = (Во+Вч) - Вб	Вч = (Вб+Вк) -Во	Во= (Вб+Вк) -Вч

Индекс усули.
Индекс сўзи лотинча “Index” атамасидан олинган бўлиб белги, кўрсаткич деган маънони билдиради. Ҳар қандай кўрсаткич ҳам индекс маъносида бир хилда ишлатилмайди. Таҳлилда, статистикада индекс деганда - бевосита қўшиб бўлмайдиган бўлаклардан ташкил топган икки тўпламни таққослаш тушунилади.
Таҳлилда шундай ҳодисалар учрайдики, уларга мумкин бўлмаган шароитда умумлаштириб баҳо бериш зарурияти туғилади. Бу каби муаммоларни ечиш учун таҳлилда маҳсулот ҳажми индекси, баҳо, таннарх, меҳнат унумдорлиги ва бошқа индекслар ҳисобланади.
Индекслар тўплам бирликларини қамраб олишига қараб индивидуал ва умумий индексларга бўлинади. Индивидуал индекслар тўпламнинг айрим элементларининг ўзгаришини таърифлайди. Таққосланиш асосига қараб индекслар базисли ва занжирсимон индексларга бўлинади. База ўрнида қабул қилинган миқдор билан қолганлари таққосланса бу индекслар базисли, ўзидан олдинги давр билан таққосланса занжирсимон индекслар дейилади.
Индекслаштирилаётган миқдорларнинг характери ва мазмунига қараб индекслар миқдор(физик ҳажм) ва сифат курсаткичлари индексларига бўлинади.
Индекс усулида ҳодисанинг миқдори (физик хажми)-q; нархлар-р; таннарх –с; унумдорлик- ҳарфлар билан белгиланади. Жорий давр кўрсаткичи “1” сатр ости ишорачаси, ўтган давр эса “0” –билан ифодаланади. “i” ва “I” лар индивидуал ва умумий индексларни ифодалайди, “” – йиғиндини билдиради.
Индивидуал индекслар қуйидагича ифодаланади:
Маҳсулот физик ҳажми индивидуал индекси (i q)
i q=q1/q0
Бу ерда: q1 ва q0 - жорий ва ўтган даврларда ишлаб чиқарилган маҳсулотнинг физик ҳажми. Бу индекс юқорида таъкидлаганимиздек, маҳсулот физик ҳажмини вақт, ҳудуд ва объектлар бўйича фақатгина битта маҳсулот учун ўзгариш характерлайди.
Баҳо индивидуал индекси (i р)
i р=р1/р0
Бу ерда: p1 ва p0 – жорий ва ўтган даврларда маҳсулот бир бирлигини баҳоси (нархи).
Таннарх индивидуал индекси (i z)
i z=z1/z0
Бу ерда: z1 ва z0 – жорий ва ўтган даврларда маҳсулот бирлигини таннархи.

Умумий индекслар агрегат ва ўртача шаклларда бўлади. Агрегат индекслар деб, махсус таққослагичлар (вазн) ёрдамида жорий ва ўтган даврлар учун ҳисобланган тўпламларни ўзаро таққослашга айтилади.

Агрегат шаклдаги индексни ҳам қуйидагича формула кўринишида ёзиш мумкин.

Бу индекс маҳсулот ( ёки товар обороти) ҳажмининг умумий индексидир. Бу ерда q1p1 ва q0p0 жорий ва базис даврлардаги маҳсулот қиймати.
Кўриниб турибдики, бу индекс маҳсулот физик ҳажмини эмас, уни қийматининг ўзгаришини характерламоқда, яъни баҳо ўзгарса, қиймат ҳам ўзгараверади.
Физик ҳажми индексини тузишда вазн сифатида ўтган давр баҳолари олинса формулани қуйидагича ёзиш мумкин.

Бу ерда: q1p0 - жорий даврдаги маҳсулотнинг қиймати (ўтган давр баҳосида); q0p0 – базис давридаги маҳсулотнинг қиймати.
Умумий индексларни агрегат шаклда ҳисоблаш учун индекслаштирилаётган белги ва унинг вазнлари ҳақида ҳар бир маҳсулот ва даврлар бўйича алоҳида маълумотлар мавжуд бўлиши шарт.
Индекслар ёрдамида нафақат миқдор кўрсаткичлари, балки сифат кўрсаткичлари ҳам ўрганилади. Уларга баҳо, таннарх, ҳосилдорлик, меҳнат унумдорлиги, рентабеллик даражаси ва бошқалар киритилади.
Агарда ўрганилаётган қаторнинг ҳадлари база сифатида қабул қилинган битта ҳад билан таққосланса, бундай индекслар базисли индекслар, агарда ҳар бир ҳад ўзидан олдин келадиган ҳад билан таққосланса ундай индекслар занжирсимон индекслар деб юритилади.