ANIMIZM - lotin tilida ruh, jon ma'nolarini anglatadi. Animizm ruhlar mavjudligiga ishonch, tabiat kuchlarini ruhlantirish hayvonot, o’simlik va jonsiz jismlarda ruh, ong va tabiiy qudrat borligi haqidagi ta'limotni ilgari suruvchi ilk diniy shakllardan biri. Ilk animistik tasawurlar qadim o’tmishda oilaviy jamoalarning shakllangunicha vujudga kelgan. Animizm zamonaviy dinlarning barchasining asosiy aqidaviy qismini tashkil etadi.
YAhudiyli dini - Miloddan avval 2 ming yillikda vujudga kelgan. Miloddan avval H asrdan boshlab YAhudiylar dini Isroil-YAhudiya davlatining umum davlat diniga aylangan.
YAna 1948 yil Isroil davlati tashkil topgach YAhudiylar dini davlat dini maqomini oldi.
Bu dinning ham muqaddas kitoblari mavjud. Bular Bibliyaq (qadimgi Ahd Hismi) va Talmud (O’rganish) kitoblaridir.
Bibliya ikki qismdan - qadimgi Ahd va YAngi Ahddan iborat. Bibliyaning YAngi Ahd qismi -hristianlik dinining kitobi hisoblanadi.
Bibliyaning YAhudiylik dini kitobi hisoblanadigan qismi qadimgi Ahd deb ataladi.
Qadim gi Ahd (Ahd so’zi - hudo bilan Ahdlashuv, kelishuv degan ma'nolarni anglatadi) 39 kitobdan iborat. Ularning dastlabki beshtasi Musoning besh kitobi deb ataladi va ular ko’yidagicha nomlanadi:
1) Borliq yoki Ibtido 2)CHiqish 3) Levit 4) Sonlar 5) Ikkinchi qonunq.
Borliq kitobi (Ibtido) - bu olamning va insonlarning hudo tomonidan yaratilganligi; jannat, unda dastlabki odamlarning hayoti, ularning gunoh ishlari va shu tufayli jannatdan haydaganlari; insoniyatning ko’payishi va qadimgi tarihi, butun dunyo suv toshqini, undan Nuh oilasining qutilib qolishi; YAhudiy halqi urug’ boshliqlari (Ibrohim, Ishoq, YA’qub, YUsuf) hayoti, YAhudiylarning Misrga ko’chib borishi haqidagi kitobdir.
CHiqish kitobi - YAhudiy qonunshunosi Musoning hayoti va faoliyati, uning YAhudiylarni Misr qulligidan ozod etishi, shuningdek, hudoning Musoga bergan 10 vasiyati Haqidagi kitob.
Loviya - oilaviy hayoti haqidagi kitob.
Sonlar kitobi - qonunchilik va YAhudiylarning Misrdan olib chiqib ketilgan davrdan to Falastinni bosib olgunlariga qadar bo’lgan tarihiga bag’ishlangan.
Ikkinchi qonun - bu, diniy qonunlar kitobidir.
Bu besh kitob bitta nom bilan - Toraq (qonun) deb Ham ataladi. U YAhudiylik diniy ta'limotining asosi oblanadi. qadim gi Ahdning ikkinchi va uchinchi qismlari payg’ambarlar va YOzuvlar nomi bilan ma'lum. YAhudiylikning ikkinchi kitobi Talmuddir (O’rganish).
Talmudning yozilishiga nima sabab bo’lgan?
Ma'lumki, milodning boshlaridan nurab borayotgan qadimgi Rim imperiyasi Hududida yangi din -hristian dini zo’r kuch bilan yoyila boshlagan. Bu qol YAhudiylar oldiga o’z dinlarini saqlab qolish va shu orqali bu halqning o’zligini ham saqlab qolish vazifasini qo’ygan.
Bu vazifani birgina Tavrot kuchi bilan hal etib bo’lmas edi. SHu tariqa Tavrotning yangi sharoitdagi - ham diaspora, ham hristianlik tarqalayotgan sharoitdagi talqini - Talmud yaratilgan.
Talmud - (yahud. - o’rganish) Tavrotda yozilgan sharhlar to’plami. Miloddan avvalgi IV asrlarda vujudga kelgan va avloddan-avlodga og’zaki ravishda o’tib borgan. SHuning uchun Talmud og’zaki qonun deb yuritilgan. Talmudning Falastin va Vavilon nushalari mavjud. Talmudda YAhudiylikning marosimlari, urf-odatlari anik bayon etilgan bo’lib, ular 248 ta vasiyat va 365 ta taqihni o’z ichiga oladi.
Pesah - YAhudiylarning Misrdan qochib chiqib, ozod bo’lishi munosabati bilan nishonlanadigan bayram. Bu bayram hristianlarning Pashasidan farqli o’laroq, bu bayramda qo’zichoq go’shti va vino ichiladi. Rivoyatlarga ko’ra Hudo Misrda YAhudiy bo’lmagan go’daklarni qirib tashlashga qaror qilgan, ular o’z uylarini peshtoqini qo’zichoq qoni bilan bo’yab, o’zlarining YAhudiy ekanliklarini bildirganlar.
Yom-Kipur - YAhudiylik dinida nishonlanadigan gunohlardan poklanish bayrami. Bu bayramda YAhudiylar ro’za tutadilar. Ro’za kunlari ular yuvinmaydilar, yalang oyoq, eski-tuski kiyimlarga o’ranib yuradilar.
