1-mavzu. Iqtisodiyot nazariyasi fanining predmeti va bilish usullari

Differentsial renta II xoʻjaliklarni intensiv rivojlantirish, yerning hosildorligini
oshirish uchun qoʻshimcha xarajatlar sarf qilish bilan, ya’ni qishloq xoʻjaligida kimyoviy
oʻgʻitlarni qoʻllash, yerlarning meliorativ holatini yaxshilash, qishloq xoʻjaligini
mexanizatsiyalash va elektrlashtirish darajasi bilan bogʻliq holda vujudga keladi.
Bu holni biz 2-
jadvalda shartli misol bilan ifoda etishimiz mumkin. 
2-jadval.
Differentsial renta II ning hosil boʻlishi
Ishlab
chiqarish
davri
Ishlab chiqarish
xarajatlari
(soʻm)
Yalpi
mahsulot
(tonna)
1 tonna
mahsu-lotning
indivi-dual
qiymati
(soʻm)
1 tonna
mahsulotning
ijtimoiy
qiymati
(soʻm)

---

Sotil-gan
mahsu-lot
summasi,
soʻm
Qoʻshimcha
mahsulot,
ya’ni differentsial
renta II,
soʻm
Birinchi yil 10000 20 500 500 10000 - 
Ikkinchi yil 15000 40 375 500 20000 10000
Misolimizda yerga qoʻshimcha 5 ming soʻm xarajat sarf qilish 
natijasida qoʻshimcha 20 tonna mahsulot olinsa, u holda birinchi yilga nisbatan qoʻshimcha olingan 10 
ming soʻm daromad differentsial renta II ni tashkil etadi. Bunday intensiv rivojlanish qishloq xoʻjaligida 
bosh yoʻl hisoblanadi. CHunki qishloq xoʻjaligini intensiv rivojlantirmay turib, kengaytirilgan takror ishlab 
chiqarishni va jamiyat a’zolarining oʻsib borayotgan talabini qondirib boʻlmaydi. Shuning uchun ham 
qishloq xoʻjaligini intensiv rivojlantirish uchun alohida e’tibor beriladi. Buning uchun qishloq xoʻjaligini 
agrar sanoatlashgan asosga qoʻyish, intensivlashtirishni tezkorlik bilan amalga oshirish choralari ishlab 
chiqilishi lozim. Keyingi yillarda mamlakatimizda qishloq xoʻjaligini zamonaviy texnika bilan ta’minlash 
uzluksiz oʻsmoqda. Qishloq xoʻjaligini intensiv rivojlantirish uchun ajratilgan kapital mablagʻlar ham 
ortmoqda. Agar hamma joyda bir xil xarajat qilinib, hosildorlik bir xil oshirilsa edi, unda hech qanday 
differentsial renta II boʻlmas edi. Gap Shundaki, yer birligiga sarflangan bu xarajatlar turli hududlarda, 
viloyatlarda, xoʻjaliklarda turlicha darajada amalga oshiriladi va natijada hosildorlik ham turlicha oshadi. 
Qishloq xoʻjalik mahsulotining ijtimoiy qiymati bilan yakka tartibdagi qiymati oʻrtasidagi tafovut 
xoʻjaliklarning ustama qoʻshimcha mahsulotini tashkil qiladi. Ya’ni, differentsial rentaning har ikkala 
koʻrinishini (renta I va II ni) oʻz ichiga oladi. Differentsial renta I va II mahsulotning muayyan ijtimoiy 
qiymati bilan zona boʻyicha yoki alohida olingan xoʻjalikning individual qiymati oʻrtasidagi tafovutdan 
iboratdir. Shu hosil qilingan daromadlar davlat bilan xoʻjalik oʻrtasida taqsimlanadi. Uning davlatga 
toʻlangan qismi yer rentasi koʻrinishini oladi (chunki bizda yer davlat mulkidir). Differentsial renta I 
yuqorida qarab chiqilganidek, xoʻjaliklar faoliyatiga bogʻliq boʻlmagan tabiiy sharoitda vujudga keladi. 
Shuning uchun ham qishloq xoʻjaligi korxonalarida hosil qilingan bu xildagi renta yer davlat mulki 
boʻlganligi sababli uning manfaatlari yoʻlida sarf qilish maqsadida markazlashtirilgan davlat fondida 
(budjetida) toʻplanishi lozim. Bu hol oʻrta va yaxshi unumli yerda joylashgan xoʻjaliklarning iqtisodiy 
manfaatdorligiga putur yetkazmaydi, balki boshqa xoʻjaliklar bilan ozmi-koʻpmi iqtisodiy sharoitlarni 
tenglashtirish imkonini beradi. Markazlashtirilgan davlat fondiga oʻtgan bu mablagʻlarni (differentsial 
renta I), mamlakat oldida turgan vazifalarni amalga oshirish, xususan yangi yerlarni oʻzlashtirish va yer 
unumdorligini oshirish bilan bogʻliq boʻlgan tadbirlarni amalga oshirish uchun yoʻnaltirilishi mumkin 
boʻladi. Differentsial renta II yerdan intensiv foydalanish, ya’ni uning iqtisodiy unumdorligini oshirish 
bilan bogʻliq boʻlganligi uchun ham bu xildagi rentaning asosiy qismi xoʻjaliklarning oʻzlarida qoldirilishi 
mantiqan toʻgʻri boʻladi. Uning faqat bir qismi davlat fondiga jalb qilinishi mumkin, chunki davlat ma’lum 
darajada bu rentaning hosil qilishda oʻz hissasini qoʻshadi, ya’ni transport yoʻllari qurilishiga, irrigatsiya-
melioratsiya ishlarini amalga oshirish uchun kapital mablagʻlar sarflaydi, texnikalar, kadrlar, mineral 
oʻgʻitlar yetkazib beradi. Shunday qilib, differentsial renta I va differentsial renta II yer egasi boʻlgan 
davlat bilan xoʻjalik yurituvchi sub’ektlar oʻrtasida taqsimlanadi.