1-mavzu. Iqtisodiy tahlilning prеdmеti, vazifalari va mazmuni
Reja
1.1.Iqtisodiy tahlilning fan sifatida shakllanishi va rivojlanish bosqichlari
1.2. Iqtisodiy tahlil-dialektikaning muhim xususiyati
1.3. Iqtisodiy tahlilning predmeti
1.4.Iqtisodiy tahlilning vazifalari
1.5.Iqtisodiy tahlil mazmuni
1.6.Iqtisodiy tahlilning asosiy prinsiplari (tamoyillari)
1.1.Iqtisodiy tahlilning fan sifatida shakllanishi va rivojlanish bosqichlari
Rеspublikаmizdа iqtisоdiyotni yanаdа rivоjlаntiriish vа libеrаllаshtirish
shаrоitidа
iqtisodiyot tarmoqlarini rivojlantirishga alohida e‘tibor qaratilmoqda.
Zеrо, jоriy yildа O‘zbеkistоn Rеspublikаsini yanаdа rivоjlаntirish bo‘yichа
Hаrаkаtlаr strаtеgiyasi to‘g‘risidа Prеzidеnt Fаrmоni imzоlаndi. 2017−2021
yillаrdа O‘zbеkistоnni rivоjlаntirish hаrаkаtlаr strаtеgiyasining bеshtа ustuvоr
yo‘nаlishidаn uchinchi yo‘nаlishi «Iqtisоdiyotni
yanаdа rivоjlаntirish vа
libеrаllаshtirish‖ bo‘lib, mаkrоiqtisоdiy bаrqаrоrlikni mustаhkаmlаsh vа yuqоri
o‘sish sur‘аtlаrini sаqlаb qоlish, milliy iqtisоdiyotning rаqоbаtbаrdоshligini
оshirish, qishlоq хo‘jаligini mоdеrnizаsiya qilish vа jаdаl rivоjlаntirish »
1
mаsаlаlаri ustuvоr vаzifа sifаtidа bеlgilаngаn.
Iqtisodiyotning raqobatbardoshligini oshirish sharoitida har qanday xo‗jalik
yurituvchi sub‘ekt o‗z tasarrufidagi barcha resurslar –
moliyaviy, moddiy va
mehnat resurslari harakati hamda ulardan foydalanish samaradorligini to‗g‗ri
boshqarishni ta‘minlashi zarur bo‗ladi. Zero, iqtisodiyot oldiga qo‗yilgan
vazifalardan biri – bu uni samaradorligini ko‗tarishdan iborat. Iqtisodiy tahlilning
maqsadi hozirgi sharoitda faoliyat ko‗rsatayotgan barcha firma va korxonalar
xo‗jalik faoliyatini ularni boshqaruvchilarga yoqqol ko‗rsatib
berishdan,
kamchiliklarni ochib tashlashdan, ichki imkoniyatlarni (rezervlarni) ishga
soladigan chora-tadbirlarni ishlab chiqarishdan iboratdir. Bu jarayonda tahlil
qilinayotgan ob‘ektning
moliyaviy barqarorligiga, uning raqobatbardoshligiga,
moliyaviy va iqtisodiy potensialidan qanday foydalanayotganligiga ham ob‘ektiv
baho beriladi. Bularning hammasi oxir oqibatda tahlil faniga, uning nazariy
asosiga, xususan bozorli iqtisodiyot sharoitida to‘tgan o‗rni
va roliga alohida
tuxtalishni taqozo qildi.
Xo‗jalik faoliyatini iqtisodiy tahlil qilish fani ko‗p asrlik tarixga ega bo‗lgan
buxgalteriya hisobi va statistika kabi fanlar asosida vujudga kelgan, bu uchun esa
ob‘ektiv shart-sharoitlar yaratilgan. Korxonalarni to‗g‗ri, oqilona boshqarish, uning
moliyaviy holatini yaxshilash, raqobatbardoshlik quvvatini oshirish xo‗jalik
faoliyatini chuqurroq o‗rganishni talab qildi. Bu esa buxgalteriya balansi va boshqa
1
O‘zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеntining ―O‘zbеkiston Rеspublikasini yanada rivojlantirish
bo‘yicha Harakatlar stratеgiyasi to‘g‘risida‖ PF 4947-son Farmoni. 2017 yil 7 fеvral.
hisobotlarda ifodalangan ba‘zi ko‗rsatkichlarga izoh berishni talab qildi. Bular esa
o‗z navbatida hozirgi tahlil fanining vujudga kelishi uchun ob‘ektiv asos bo‗lgan.
Xo‗jalik faoliyatini tahlil qilish fani mustaqil
fan sifatida shakllangunga
qadar o‗ziga xos tarixga va bir qancha nomlarga ega bo‗ldi. Iqtisodiy tahlilning
vujudga kelish tarixi, bu bo‗yicha nashr qilingan adabiyotlar,
uning fan sifatida
shakllanishi va nomining ham takomillashib borganligidan dalolat beradi.
Shunday qilib tahlil fani vujudga kelguncha bir qancha evolyusion yo‗lni bosib
o‗tdi. Nihoyat u fan sifatida shakllandi. Endigi vazifa bu fanga to‗g‗ri nom
tanlashdan iborat edi. Bu borada ancha ijodiy tortishuvlar ham bo‗ldi. Bir guruh
olimlar bu fanning nomini «Iqtisodiy tahlil» deb atashni tavsiya qildilar
2
.
Bunda
ushbu fan korxonaning butun iqtisodini o‗rgatadi, deb asosladilar. Ikkinchi gurux
olimlar esa ushbu fanning nomini «Sosial-iqtisodiy tahlil» deb atashni tavsiya
qildilar. Shu tufayli ushbu fan iqtisodiy jarayonlarni ijtimoiy (sosial) jarayondan
ajratib bo‗lmaydi, deb o‗rganadi.
Iqtisodiy
tahlil
fanini
yaratilish
davrlarini quyidagi bosqichlarga bo‗lish
mumkin.
1.1-davr.20 asrning 60-yillari.
2.2-davr. 70-yillar.
3.3-davr. 80-yillar.
4.4-davr. 90-yillarning boshlari.
5.5-davr. Mustaqillik yillari.
Mustaqil
Respublikamiz
o‗zining
mustaqil fanlariga va har bir fan o‗zining
yaratilish tarixiga ega bo‗lishi kerak.
Xo‗jalik faoliyatini tahlil qilish fani boshqa fanlar singari O‗zbekistonda
ham o‗z tarixiga ega. Bu fan sobiq ittifoq tarkibidagi boshqa Respublikalar singari
O‗zbekistonda ham uning tarkibida shakllandi
O‗zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgach, o‗ziga xos va mos bozor
iqtisodiyotiga asoslangan taraqqiyot yo‗lini tanlab oldi.
Bu esa olimlardan bozor
iqtisodiyotiga oid adabiyotlarni yaratish vazifasini talab qiladi. 1991 yilda I. T.
Abdukarimov, M. K. Pardaev va SH. U. Haydarovlar hamkorlikda «Yangi xo‗jalik
yuritish sharoitida kooperativ savdoda daromadlar tahlili» risolasini chop etdi.
Bundan tashqari A.X.Shoalimovning 1992 yilda «Sanoat korxonalari xo‗jalik
faoloyatining tahlili» o‗quv qo‗llanmasi, 1993 yilda Z. N. Qurbonovning «Bozor
iqtisodiyoti sharoitida savdoda buxgalteriya uchyoti va iqtisodiy tahlil»
monografiyasi ham chop etildi.
1995—1999 yillarda O‗zbekistonda «Iqtisodiy tahlil» fanining asosiy sohasi
bo‗lgan moliyaviy tahlilga bag‗ishlangan bir qancha adabiyotlar chop etildi. Bular
jumlasiga M. Q. Pardaevning «Moliyaviy tahlil metodologiyasi» (Samarqand,
2
Шеремет А.Д., Хорин А.Н. Теория экономического анализа. Учебник. -М.: Инфра-М, 2019.
