1-mavzu. Iqtisodiy tahlilning prеdmеti, vazifalari va mazmuni Reja

1.1-rasm. Dialektik bilish usullari
3
 
Iqtisodiy hodisalarni o‘rganish jarayonida analiz va sintez usuli bigalikda 
harakat qiladi. Tahlil jarayonida deduktiv va induktiv usullar ham qo‘llaniladi. 
1.3. Iqtisodiy tahlilning predmeti 
Har qanday fanning vujudga kеlishi uchun hayotiy zarurat tug
‘
ilishi lozim. 
Shu tufayli fanning shakllanishi biror kishi yoki vazirlikning ijod mahsuli bo
‘
lib 
qolmasdan, balki ob
’y
еktiv jarayonga tayanadi. 
Хo
‘
jalik faoliyatini iqtisodiy tahlil qilish fani ko
‘
p asrlik tariхga ega bo
‘
lgan 
buхgaltеriya hisоbi va statistika kabi fanlar asosida vujudga kеlgan, buning uchun 
esa ob
‘
yеktiv shart-sharoitlar yaratilgan. 
Korхonalarni to
‘
g
‘
ri, oqilona boshqarish, uning moliyaviy holatini 
yaхshilash, raqobatbardoshlik quvvatini oshirish хo
‘
jalik faoliyatini chuqurroq 
o
‘
rganishni talab etdi. Bu esa buхgaltеriya balansi va boshqa hisobotlarda 
ifodalangan ba
‘
zi ko
‘
rsatkichlarga izoh bеrishni talab qildi. Bular esa o
‘
z navbatida 
hozirgi tahlil fanining vujudga kеlishi uchun ob
’
yеktiv asos bo
‘
lgan.
Fanning predmeti, deganda shu fanda nima o‗rgatilishi tushuniladi. Har 
qanday mustaqil fan o‗zining predmetiga ega. 
Iqtisodiy tahlil fanining predmetiga keng ma‘noda qaraydigan bo‗lsak, u 
iqtisodiy fan sifatida tahlil qilinayotgan ob‘ekt (korxona, birlashma, kompaniya, 
aksiyadorlik jamiyati, konsern, korporasiya kabilar) xo‗jalik faoliyatining barcha 
sohalarini (iqtisodiy, ijtimoiy, texnik, texnologii va h.k.) o‗z ichiga oladi.
Iqtisodchi olimlarning fikricha: ―Tahlil fani xo‗jalik faoliyatida sodir 
bo‗layotgan barcha ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni o‗z ichiga oladi. Ammo bu 
jarayonlarning sodir bo‗lish paytini emas, balki uning natijasini o‗rganadi‖
4
. 
Ob‘ektda sodir bo‗ladigan iqtisodiy jarayonlar uning biznes rejasida ko‗zda tutilgai
ma‘lumotga asoslansa, jarayonning sodir bo‗lishini qonuniy jihatdan 
hujjatlashtirish bilan buxgalteriya hisobi, statistika kabi fanlar shug‗ullanadi. Shu 
jarayonlarning natijasi ma‘lum davrlarda (oy, chorak, yil) jamlanib boriladi va turli 
hisobotlarda o‗z aksini topadi. Tahlil esa aynan ana shu tuzilgan hisobotlarga, 
jamlangan xujjatlarga asoslanadi. 
Shunday qilib, iqtisodiy tahlil fanining predmeti, xo‗jalik faoliyatida 
ob‘ektiv (tashqi) va sub‘ektiv (ichki) omillar ta‘sirida sodir bo‗lgan, bo‗layotgan va 
bo‗ladigan ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni ma‘lumotlar manbaida ifodalangan 
ko‗rsatkichlar tizimi (sistemasi) orqali uning holatiga baho berish va yaxshilash 
yo‗llarini ishlab chiqishni o‗rganishdan iboratdir.
3
Shoalimov A.X.,Ilxomov Sh.I., Tojiboeva Sh.A. Iqtisodiy tahlil va audit. Darslik. – T.: Iqtisodiyot, 2016. – 28 b. 
4
Басовский Л.Е., Басовская Е.Н. Комплексный экономический анализ хозяйственной 
деятельности. Учебное пособие. — М.: ИНФРА-М, 2014. 

---

Tahlilning predmetida ob‘ektiv (tashqi) va 
sub‘ektiv (ichki) omillar alohida o‗rin 
tutadi, chunki iqtisodiy jarayonlar o‗z-
o‗zidan sodir bo‗lmaydi. Ular ma‘lum 
ichki va tashqi omillar ta‘siri ostida ro‗y 
beradi. Shu omillar ta‘sirini boshqa fanlar 
o‗rgatmaydi. Bu faqat tahlil fanida 
o‗rganiladi va uning predmetining asosini 
tashkil qiladi. Shuningdek, xo‗jalik 
faoliyati natijasiga to‗g‗ri baho bermasdan, 
unga ta‘sir qilgan ijobiy va salbiy omillarni 
o‗rganmasdan turib ko‗zda tutilgan 
maqsadga erishib bo‗lmaydi.
Shu tufayli tahlil fani predmetining markazida ob‘ektiv va sub‘ektiv omillarni 
o‗rganish lozimligi qayd qilinishi bejiz emas. 
Juda ko‗p iqtisodiy fanlar mavjud. Lekin ularning ichida tahlil fani xo‗jalik 
faoliyatining natijasiga odilona baho bera oladi. Undagi ijobiy va salbiy 
o‗zgarishlarga omillar ta‘sirini aniqlaydi. Shularga asosan xo‗jalik faoliyatini 
yaxshilash yo‗llarini ishlab chiqadi. Bu xususiyatlar faqat tahlilga xos bo‗lganligi 
uchun ham uning predmetida natijaga to‗g‗ri baho berish va yaxshilash yo‗llarnni 
ishlab chiqish tegishli o‗ringa ega. 
Har qanday fanning ob‘ekti bo‗lishi lozim. Fanning ob‘ekti uning predmeti 
qaerlarda amalga oshishini ko‗rsatadi. Tahlil fanining predmeti hozirgi bozor 
munosabatlari shakllanayotgan sharoitda ko‗p mulkchilikka asoslangan barcha 
yuridik va jismoniy shaxslarnnng xo‗jalik faoliyatida mujassam. Shu tufayli 
iqtisodiy tahlil fanining ob‘ektiga davlat, jamoat tashkilotlari, korporasiyalar, 
trestlar, birjalar, korxonalar, tashkilotlar, birlashmalar va boshqa xo‗jalik 
yurituvchi sub‘ektlar kiradi.