1-mavzu: Huquqiy madaniyat va huquqiy tarbiya asoslari fanining asosiy tushunchalari, fanning maqsadi, vazifalari

16
 Karimov I.Vatan ravnaqi uchun har birimiz mas’ulmiz.T.9.-T.: O‘zbekiston, 2001. – 140- b.
 

---

vazifalarni amalga oshirish maqsadida huquqiy ta’lim modeli yaratildi. Unga ko‘ra 
uzluksiz huquqiy ta’lim aniq bir maqsadlarga qaratilgan alohida-alohida 
bosqichlarga ajratilgan.
Ma’lumki, maktabgacha davr inson shaxsini shakllantirishda eng murakkab 
davr hisoblanadi. Oila o‘zida milliy urf-odatlar va an’analarni mujassamlashtiradi, 
ularni saqlab qoladi va avloddan avlodga uzatadi. Oila sog‘lom bo‘lsa, jamiyat 
mustahkam, jamiyat mustahkam bo‘lsa, mamlakat barqarordir. Bolalarni voyaga 
yetkazish va tarbiyalash bir-biridan ajratib bo‘lmas jarayondir. Shaxsning 
mustaqillik darajasi uning jinsi, yoshi va odamlarga munosabati, shuningdek, 
madaniy va ma’naviy qadriyatlar va afzalliklarni hurmat qilish, shaxsiy odatlar – 
erta bolalikdanoq shakllanib bo‘ladi.
Oilada bolalar kattalar va qo‘shnilarga, jamoat fikri va muallim-ustozlarga 
nisbatan chuqur hurmat, to‘g‘riso‘zlik, mehnatsevarlik, jamoachilik, o‘zaro yordam 
va o‘zaro qutqarish, mustahkam oila qurish va uni saqlab qolish, ta’lim olishga 
intilish tuyg‘ulari bilan tarbiyalanadi.
Shunday bo‘lsa-da, o‘yin faoliyati orqali bola shaxsida ijobiy xulq va odob 
malakalarini shakllantirish mumkin. Bunda o‘yin ko‘rinishlarining ko‘lamini 
kengaytirish, nafaqat oilaviy turmushdagi voqealar aks etgan o‘yin ko‘rinishlari, 
balki sayrlarga olib borish, tabiatni kuzatish, do‘konlarni ko‘rish, transport 
vositalariga chiqish, yo‘l harakati qoidalari bilan tanishish kabi o‘yin turlarini ham 
ko‘paytirish mumkin.
Maktabgacha ta’limda bola o‘yin faoliyati bilan umumiy o‘rta ta’limga 
tayyorlanib borishi bois maktabgacha ta’lim muassasalarida “Konstitutsiya 
saboqlari” mashg‘ulotlari bolalarning yoshi, ongi, idrok saviyasi, har bir bolaning 
yosh xususiyatlari inobatga olingan holda amalga oshiriladi. 
Maktabgacha ta’lim muassasalaridagi o‘rgatish faoliyati o‘yinlar orqali amalga 
oshirilishi sababli, Konstitutsiyadagi qoidalar turli xil mashg‘ulotlarda 
tushuntiriladi. Aynan shu o‘yinlar orqali bolalar o‘z huquq va erkinliklarini, 
burchlarini anglab olishadi. Bu davrda konstitutsiyaviy qoidalar sodda, oddiy, 
bolalar uchun tushunarli va qiziqarli tarzda bayon etilib, 
birinchidan
, bolalarga inson 
tushunchasi, uning ahamiyati, jamiyatdagi o‘rni, inson sifatida bolalarning huquq va 
erkinliklari tushuntirilib, insonni sevish, uni hurmat qilishga odatlantiriladi, 
insoniylikning yovuzlik, vahshiylikdan farqi ertaklar aytib berish, ertaklardagi 
voqealarni tahlil qilish mobaynida o‘rgatiladi; 
ikkinchidan
, davlat inson manfaatini 
himoya qilishini, insonning hayoti, erkinligi, sha’ni, qadr-qimmati eng oliy qadriyat 
hisoblanishini bolalar tilida tushuntirilib, inson sifatida, avvalo, o‘zining qadr-
qimmatini bilishga va uni hurmat qilishga o‘rgatiladi; 
uchinchidan,
bolalar qanday 
vazifalarni ado etishlari o‘rgatiladi. Madaniyat, ma’naviy va tarixiy merosni avaylab 
asrashga, tabiatga ehtiyotkorona munosabatda bo‘lishga odatlantiriladi; 
to‘rtinchidan,
qiz bolalar va o‘g‘il bolalarning bir-birini hurmat qilishlari, o‘zaro 
munosabatlari ham bayon etilib, ularning teng huquqli ekanliklari tushuntiriladi; 
beshinchidan,
jamiyatda oilaning o‘rni, oilaning davlat tomonidan muhofaza 
qilinishi, farzandlar ota-onaga g‘amxo‘r bo‘lishi, kattalarni hurmat, kichiklarni izzat 
qilishi lozimligi bayon etiladi; 
oltinchidan,
Vatanni sevishga, uni himoya qilishga 
o‘rgatiladi. Davlatimiz ramzlari – bayroq, gerb, madhiyaning ma’no-mazmuni 

---

bayon etiladi. Konstitutsiyaviy ta’lim berish natijasida bir neta bayroq va gerblar 
ichidan O‘zbekiston Respublikasining Davlat Bayrog‘i, Gerbini ajrata olish 
malakasi shakllantiriladi. Bularning barchasini amalga oshirishda shuni e’tibordan 
chetda qoldirmaslik kerakki, bolalar shu davrgacha bevosita kattalar rahbarligida u 
yoki bu axborotlarni o‘zlashtirib kelgan bo‘lsalar, endi o‘z xohish-irodasi bilan 
kerakli ma’lumotlar yig‘ishga harakat qiladilar. Bolaning ana shu faolligi uning 
mustaqillik, erkinlik, mas’uliyatlilikka olib keladi. 
Maktabgacha ta’lim muassasalarida bolalarni umumiy axloq qoidalariga rioya 
qiladigan, shaxs sifatida kamolga yetkazishga asos bo‘la oladigan bilim, ko‘nikma 
va malakalar shakllantiriladi.
Umumiy o‘rta ta’limda huquq fanlarini o‘rganish 4 bosqichda amalga 
oshiriladi: 
I bosqich - (1-4 sinflarda); 
II bosqich - (5-7 sinflarda); 
III bosqich - (8-sinfda); 
IV bosqich - (9-sinfda). 
Ma’lumki, bola maktab ta’limiga maktabgacha ta’lim muassasasida 
tayyorlanadi. Dastlab u maktabda o‘quvchilarga qo‘yiladigan turli talablar bilan 
tanishadi. “Boshlang‘ich ta’limda o‘quvchi idrokining o‘tkirligi, ravshanligi, sofligi, 
aniqligi, o‘zining qiziquvchanligi, dilkashligi, xayrixohligi, ishonuvchanligi, 
xayolining yorqinligi, xotirasining kuchliligi, tafakkurining yaqqolligi bilan boshqa 
yoshdagi bolalardan ajralib turadi”
17
. Shunday ekan, bu o‘quvchilar ma’lumot va 
hodisalarni puxta esda saqlab qolish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Lekin uzluksiz ta’lim 
tizimida boshlang‘ich umumiy ta’limning o‘ziga xos xususiyati doimo e’tirof 
etiladi. Ta’lim tizimining ushbu bosqichi bola shaxsi shakllanishi, uning 
ijtimoiylashuvi, shaxslararo munosabatlarga kirib borishi va ijtimoiy 
ko‘nikmalarning shakllanishida xizmat qiladi. O‘quvchilar orasida boshqalarga 
nisbatan ancha faol, vaziyatlarga tez moslashuvchan, atrofdagilar bilan chiqishib 
keta oladigan, o‘z kechinma va tuyg‘ularini yaqqol namoyon eta oladiganlari 
mavjud bo‘lib, ular orasida o‘zini chetga oluvchi, kamsuqum, beozor, ko‘pchilik 
ichida bo‘lishga qiynaladigan bolalar ham uchrashi mumkin. Bu toifa o‘quvchilar 
bilimlarni o‘zlashtirish iqtidori yuqori bo‘lsa ham, shaxsalararo munosabatlarga 
kirishishda qiyinchiliklarga duch keladi. Shaxslararo munosabat ijtimoiy 
xarakterdagi jarayon bo‘lganligi bois, bolada o‘qituvchisi, sinfdagi o‘rtoqlari bilan 
munosabatlarga kirishishida to‘sqinlik qiluvchi omillarni aniqlash pedagog oldidagi 
asosiy vazifalardan biri sanaladi.
Ushbu xususiyatlarni inobatga olib, boshlang‘ich ta’limda “Konstitutsiya 
alifbosi” ni o‘zlashtirish darajasi tadqiq etilganda, boshlang‘ich sinflarda ayrim 
konstitutsiyaviy qoidalarni yodlashga berish ijobiy natijalarga olib keldi.
Boshlang‘ich ta’limda o‘qish, odobnoma, ona tili, atrofimizdagi olam, rus tili, 
rasm, ashula, matematika darslari tarkibida “Konstitutsiya alifbosi” o‘rgatiladi.
Masalan, o‘qish darslarida “Maktab” , “Nima yaxshi-yu, nima yomon”, “Mehnat 
baxt keltirar”, “Qush va hayvonlar – bizning do‘stimiz”, “O‘zbekiston – mening