1-mavzu: falsafa dunyoni anglash usuli reja: Sharq va G‘arb mutafakkirlari falsafaning maqomi haqida 2

Rene Dekart 
(1596–1650) har qanday mamlakat aholisining 
grajdanlik va o‗qimishlilik darajasi bu erdagi falsafiy tafakkur darajasi bilan belgilanadi, degan 
fikrni ilgari surgan
5
. Ingliz faylasufi 
David Yum
(1711–1776) falsafaga bo‗lgan munosabat 
asosida millatga «tashxis» qo‗yish mumkinligini isbotlashga harakat qilgan. Mutafakkirning 
fikricha, falsafiy bilimga qiziqishning yo‗qligi millat tafakkurining cheklanganligi alomatidir.
Qadimgi yunon falsafasida bilim va xulq-atvor oliy ideali 
donishmandlik 
tushunchasi 
bilan bog‗lanadi. U inson aqliga abadiyat va cheksizlik sari yo‗l ochadi, o‗tkinchi narsalarga 
sabr-toqatlilikni o‗rgatadi. Aynan donishmandlik yordamida inson munosib va to‗laqonli 
hayotga erishishi mumkin. Donishmandlikka intilayotgan odam har doim narsalar va hodisalar 
tabiatiga mos ravishda ish ko‗rishi lozim.
Platon inson tanasi haqida gap borganda tabiblarni, o‗simliklar to‗g‗risida so‗z yuritilganda 
esa – ziroatchilarni donishmandlar deb ataydi. U o‗zining «ideal davlat» haqidagi nazariyasida 
jamiyatni uch tabaqaga: davlat arboblari – faylasuflar; soqchilar (harbiylar); dehqonlar va 
hunarmandlarga ajratadi, bunday davlatda donolik, jasorat, sabr-bardoshlilik va adolat kabi to‗rt 
tamoyil ustuvor bo‗lishi lozimligini ta‘kidlaydi. Aristotel insonning qadr-qimmati uning aqliy 
faoliyatida ko‗zga tashlanadi, deb hisoblaydi. O‗z davrining eng dono kishilaridan biri bo‗lgan 
Sitseron falsafaning mohiyatini quyidagicha tushuntiradi: «Falsafa (donishmandlik), qadimgi 
faylasuflar ta‘biri bilan aytganda, ilohiy va insoniy qilmishlarni ularning sabablari va mohiyatlari 
nuqtai nazaridan bilishdir»
6
. 
Sofistlar falsafani
dunyoviy donishmandlik, mulohaza yuritish 
san‘ati sifatida tushungan bo‗lsalar, stoiklar donishmandlikning «amaliy maqsadlari»ga, ya‘ni 
o‗z hayotini oqilona tashkil etishga qaratganlar. Faylasufning so‗zlari insonni azob-uqubatlardan 
forig‗ etishiga Epikurning ishonchi komil bo‗lgan.
Qadimgi xitoy falsafasida donishmand-faylasuf «szi», ya‘ni o‗g‗il, bola deb atalgan. «Tyan 
sze» - «Osmon o‗g‗li» degan ism ostida yangi podsho paydo bo‗lishi bilan donishmand-
faylasufning unga mos keladigan, «szyun szi» - «podsho o‗g‗li» g‗oyalarini targ‗ib qiluvchi tipi 
ham paydo bo‗lgan. qadimgi xitoy falsafasining muhim mezoni – «ideal munosabatlar 
qonuni»ga odamlar o‗rtasida, oilada, jamiyatda, davlatda rioya qilish inson hayotining mazmuni 
hisoblangan; bunga jamiyatda qabul qilingan me‘yorlar, qoidalar, rasm-rusumlar va shu 
kabilarga izzat-ikrom bilan yondashish imkoniyat yaratgan. Boshqacha aytganda, inson o‗z 
shaxsiy hayotini doim jamiyat ravnaqi, kamoloti bilan o‗lchashi lozim, xususan, u keyinchalik 
oila va davlatni takomillashtirishga harakat qilish uchun o‗zini kamol toptirishi darkor
7
.
Qadimgi xitoy falsafasining buyuk namoyandasi