1-Мавзу: “Электрон бизнес асослари” фанининг предмети ва билиш усуллари (2 соат)

MKBS Seriya T-3 terminali Monitor 17"( TFT 17" LCD) Modem Siemens MC39i T-3 terminali 74900 rub.* T-3 Biznes terminali 64900 rub.* T-3 Ekonom terminali 54900 rub.*
	Alniko terminali O‘lchami: 630 x 1390 x 400 mm, Og‘irligi: 93,5 kg. Monitor: 17 dyumli General Touch, 6 mm Operativ hotira: 256 / 512Mb DDR-2 PC5300, videokarta: ATI Radeon Sapphire x550 256 mb
DMD TEXNOLOJI TERMINALI O‘lchami: 630 x 1390 x 400 Og‘irligi: 93,5 kg Operativ hotira: 512 Mb DDR PC3200 Monitor: 17 dyumli General Touch, 6 mm
	ISKRA 1 TERMINALI O‘lchami: 1125×425 × 370 mm, Og‘irligi: 65 kg Elektr sarfi: 220 V / 50 Gts GPRS-modem Siemens MC35i
ISKRA 2 TERMINALI O‘lchami: 630 x 1390 x 400 Og‘irligi: 93,5 kg Operativ hotira: 512 Mb DDR PC3200 Monitor: 17 dyumli General Touch, 6 mm
	Yangi Treyd O‘lchami: 1495 x 510 x 385 Og‘irligi: 85 kg. GPRS-modem: Siemens MC35i Monitor: LCD TFT 17

Termoprinterlar

Citizen CBM 1000 (Yaponiya)
Citizen CT-S2000 (Yaponiya)
Citizen PPU 700 (Yaponiya)
Star Micronix TUP 992 (Yaponiya)
Fujitsu FTP 629
Epson EU-T422
Custom VKP 80
Shtrix-M Shtrix-mini-FR-K
Sysfuture AV-268

3. Naqd elektron pullardan foydalanadigan to‘lov tizimlari

Kundalik hayotda banknot va qog‘oz ko‘rinishidagi naqd pullar kredit kartochkasi yoki mijoz-bank tizimi turidagi naqd bo‘lmagan to‘lov vositalaridan ikkita muhim xususiyati bilan ajralib turadi. Birinchidan, o‘rnatilgan tartibga ko‘ra naqd bo‘lgan to‘lovlar anonimdir, ikkinchidan esa, naqd pul egasi ulardan yakka holda foydalanadi. To‘lovlarda anonimlik tushunchasi xaridorni identifikatsiya qiluvchi har qanday yozuvlarni hech qaerda qolmasligini bildiradi. Yakka holda foydalanish naqd pullar egasi ularni o‘z ehtiyojlariga ko‘ra sarflashini hech kim taqiqlay olmasligini bildiradi.

Naqd bo‘lgan pullarni mavjud ustunliklari bilan birga uning ba’zi bir kamchiliklari ham kelib chiqadi. Birinchidan, naqd pullarni beixtiyor yo‘qotib qo‘yish mumkin. Ikkinchidan, naqd pullarga hech kim foyda keltiruvchi ustama foiz to‘lamaydi.
Agarda qandaydir elsktron to‘lov tizimi har bir mijozga to‘lovlar anonimligi va to‘lov vositalaridan yakka holda foydalanishni ta’minlasa, u holda bu tizim mijoz ixtiyoriga elektron naqd pullarni taqdim etadi deb aytish mumkin. Bunda to‘lovlar anonimligi va foydalanish erkinligini ta’minlash to‘lov tizimidagi kompaniya-operatorining xohish-irodasi emas, balki tizimni ichki xususiyati bo‘lishi lozim. Elektron naqd pul operatsiyalarini amalga oshiruvchi to‘lov tizimida mijozlar to‘lovlarni o‘tkazishdagi o‘rnatilgan tartiblaridan kelib chiqib, o‘z huquqlarini o‘zlari belgilaydilar, shuning uchun ular kompaniya-operatorlarga ishonishlariga majbur emaslar.
Oddiy pullar kabi, agarda foydalanuvchi tomonidan moliyaviy ma’lumotlar va ularni zahira nusxalari yo‘qotib qo‘yilgan taqdirda elektron naqd pullarni ham yo‘qotib qo‘yish mumkin. Shu bilan birga, elektron naqd pullarga ham foyda foizlari hisob-kitob qilinmaydi.
Mavjud kredit kartochkalardan foydalanuvchi to‘lov tizimlari ularni naqd pullardan farqlovchi va internetda qo‘llash doirasini chegaralab qo‘yuvchi bir qator kamchiliklarga ega:

1. 
   Mumkin bo‘lgan to‘lovlar summasi bir dollardan bir necha ming
   dollargacha bo‘lgan etarlicha tor diapazonda bo‘ladi, shuning uchun mikro
   to‘lovlar uchun (tsent ulushidan bar necha dollargacha) boshqa turdagi
   vositalar talab qilinadi.
   
2. 
   To‘lovlarni olib borish (avtorlashtirish) uchun talab
   qilinadigan vaqt ba’zan juda ham kattalashib ketadi.
   
3. 
   Kartochka tizimida sotuvchi va xaridor teng huquqli emas.
   Xususan, kartochkalarning oddiy foydalanuvchilari o‘z kartochka hisob-
   raqamidagi pullarni olishiga imkon yo‘q. Bu o‘z mijozlariga yutuqlarini to‘lashi lozim bo‘ladigan virtual xazina, lotoreya va shu kabilarni tashkil qilishda qiyinchiliklarni yuzaga keltiradi.
   

Elektron naqd pullar bunday kamchiliklardan holidir va shuning uchun plastik kartochkalar asosidagi to‘lov tizimlariga nisbatan tabiiy raqobatchilikni vujudga keltirishi mumkin.
WebMoney Transfer - raqamli naqd pullardan foydalanuvchi to‘lov tizimidir. WebMoney tizimi internet tarmog‘idagi har qanday foydalanuvchiga real vaqtda xavfsiz bo‘lgan naqd to‘lovlar va hisob kitoblarni WebMoney (WM) deb nomlanuvchi elektron naqd pullardan foydalanish orqali amalga oshirishni taqdim etadi.
Tizimning mijozlari mahsulot va xizmatlarni sotuvchilar, xaridorlardan iborat. Bu bir tomondan, internet-do‘konlar, ikkinchi tomondan, hisob-kitoblar an’anaviy usullari, masalan, internetning kredit kartochkalaridan foydalanishga imkoniyati yo‘q yoki xohlamaydigan har qanday foydalanuvchisi bo‘lishi mumkin.
Tizim doirasida AQSh dollari asosida hisob-kitob qililadigan WM-shartli pul birligidan kreditlash va to‘lovlarning universal vositasi sifatida foydalaniladi. WM-pul birligi internetdagi hisob kitoblar uchun foydalaniladigan AQSh dollari va boshqa valyutalarga nisbatan to‘liq konvertatsiya qilingan bo‘ladi. WebMoney Keeper mijoz dasturiy ta’minoti tizimga mijoz sifatida a’zo bo‘lishga imkon beradi.
WebMoney Keeper dasturi yordamida anonim holda tizimning boshqa mijozlari bilan hisob-kitoblarni WMda bir lahzada amalga oshirish, WMni o‘zining bankdagi hisob-raqamiga o‘tkazish, internet tarmog‘ida mahsulot va xizmatlarga to‘lash, shuningdek, Web-Money Keeper dasturiga qurilgan xabarlar ayirboshlashning himoyalangan tizimi orqali ehtimol qilinayotgan hamkorlar bilan savdo bitimlarini muhokama qilish mumkin.
WebMoney tizimi ishtirokchisi bo‘lish uchun qo‘yidagilar etarlidir:

1. 
   Hamma foydalanuvchilar uchun: WebMoney Keeper dasturini
   chiqarib olish va installyatsiya qilish.
   
2. 
   Xaridor uchun: ixtiyoriy bank hisob raqamidagi pul
   mablag‘larini WMra konvertatsiya qilib, o‘z navbatida uni «Hamyonlar»
   tizimidagi maxsus hisob raqamiga o‘tkazish.
   
3. 
   Sotuvchilar uchun: sotilayotgan mahsulot va xizmachlar hisobiga WMlap kelib tushadigan manzilda maxsus «Hamyon» hisob-raqamlarini bepul ochish. Internet-do‘konlarni WMda hisob-kitob yuritishlar uchun sozlash.
   

WebMoney Transfer tizimi doirasida WM pullarni xizmat va mahsulotlarga to‘lov sifatida qabul qiladigan ixtiyoriy do‘konda sarflash mumkin. Buning uchun unda avvaldan o‘zining maxsus hisob-raqamlarini ochish yoki kredit kartochka raqamini uzatish shart emas. WM to‘laqonli va ekvivalent pul qiymatiga ega bo‘lganligidan to‘lovlar amalga oshirilishi bilan WebMoney Transfer tizimidagi internet-do‘konlar shu zahotiyoq mahsulotlar va xizmatlarni etkazib berishni ta’miilaydi.
WM pullar ixtiyoriy lahzada naqd bo‘lmagan to‘lovlar yo‘li bilan har qanday ko‘rsatilgan hisob-raqamiga AQSh dollari yoki har qanday valyutaga almashtirilgan holda kelib tushadi.
Xavfsizlikni ta’minlashning WebMoney Transferda qo‘llanilgan ba’zi bir usullarini batafsil ko‘rib chiqamiz:

1. 
   WebMoney Keeper dasturiga kirish uchun foydalanuvchining
   unikal 13-qiymatli identifikatsiya raqami, uning shaxsiy paroli,
   shuningdek, kompyuter hotirasidagi mahfiy kalitlar va hamyonlar bo‘lgan fayllarni joylashgan joyini bilish zarur bo‘ladi.
   
2. 
   Tizimdagi barcha axborotlar axborotlarni himoya qilshning
   kalit uzunligi 1024 bit bo‘lgan, RSAra o‘xshash algoritmdan foydalanilgan holda kodlashtirilgan ko‘rinishda uzatiladi. Har bir seans uchun unikal seans kalitidan foydalaniladi. Shuning uchun seans vaqtida (transaktsiyalarni amalga oshirish vaqti) foydalanuvchining o‘zidan boshqa hech kim to‘lovni nimaga tayinlanganligi va uning summasini bilish imkoniyatiga ega emas.
   

To‘lov tizimlari orasida internet-banking vazifalarini bajaruvchi, ya’ni, internet tarmog‘i orqali bank operatsiyalarini olib borishga imkon beradigan tizimlar alohida guruhni tashkil qiladi. Ular orqali amalga oshirish mumkin bo‘lgan operatsiyalar o‘z ichiga amaliy jihatdan amalga oshirilgan operatsiyalardan ko‘chirma olish bilan bank hisob raqamlarini boshqarishda to‘liq xizmatlar to‘plamini oladi.
«Uy banki» tizimi xususiy shaxslarni real bankdagi hisob-raqamlarini internet tarmog‘i orqali boshqarish uchun mo‘ljallangan «Uy banki» o‘z foydalanuvchilariga real vaqt tartibida va planetaning ixtiyoriy nuqtasidan tunu-kun to‘laqonli bank servis xizmatlarini taqdim etiladi. «Uy banki» real vaqt tartibida internet tarmoqi orqali bir qancha operatsiyalarni amalga oshirishga imkon beradi.
Adapter kompyuterga LPT yoki COM portlari orqali ulanadi. Hotira kaliti elementi (Touch memory) foydalanuvchining unikal kalitlarini ifoda qiladi va «Uy banki» tizimida mijozni ro‘yxatga olish raqami hisoblanadi. Tizimda har qanday operatsiyani amalga oshirish vaqtida bu jarayonni hotira kaliti elementi va parol bilan tasdiqlash lozim bo‘ladi. «Uy banki» dasturiy komponenti Microsoft Internet Explorer 5 uchun modul ko‘rinishida bajarilgan bo‘lib, qurilma bilan birga taqdim etiladi.
Internet-banking vazifalarini bajaruvchi ikkinchi tizim «Telebank» deb nomlanib, bu tizim xususiy shaxslarga masofadan turib bank xizmatlarini ko‘rsatilishiga imkon beradi. Operatsiyalar uzluksiz va internet yoki telefon orqali ixtiyoriy joydan amalga oshiriladi.
Mijoz to‘lovni amalga oshirilganligini tasdiqlovchi chiptani, shuningdek, hisob-raqami bo‘yicha barcha ko‘chirmalarni internet orqali avtomatlashtirilgan tartibda faks yordamida yoki bevosita bankning ofisidan olish mumkin.
Rossiyaning «Rapida» to‘lov tizimi 2001 yil ssntyabrda bozorga kirib kelgan bo‘lib, moliyaviy institutlarning naqd bo‘lmagan masofaviy hisob kitoblari an’anaviy amaliyotini oxirgi yuqori texnologik yutuqlar bilan birgalikda olib boradigan yangi avlodi hisoblanadi.
O‘zining hisob-raqamlarini masofadan turib boshqarish g‘oyasi foydalanish uchun etarlicha jozibalidir - o‘z mablag‘larini kafolatlangan xavfsiz joyda saqlash va shu bilan bir vaqtda saqlanish joyidan qanchalik uzoq bo‘lmasin xohlagan vaqtda undan foydalanish mumkin.
Avtomatlashtirilgan masofaviy hisob-kitoblar g‘oyasini O‘zbekistonda qo‘llanishi bir muncha kechiqmoqda. Buni iqtisodiyotni tubdan qayta qurilayotganligi, aholi asosiy qismining daromadlarini past darajadaligi va bank tizimiga bo‘lgan ishonchsizlik bilan izohlash mumkim. Shunga qaramay, keyingi vaqtlarda masofaviy hisob-kitoblarning plastik kartochkalar kabi instrumentlarini keng ommalashib borayotganligi kuzatilmoqda. Ularga bo‘lgan ob’ektiv talab yuqori bo‘lsada, undan aholining juda ham kichiq qismi foydalanmoqda - kimlargadir kartochka tizimi murakkab tuyulsa, boshqalarini unga ko‘rsatiladigan xizmatlap bahosi cho‘chitadi.
«Rapida» to‘lov tizimidagi barcha hisob-kitoblar nobank kredit tashkilot bo‘lgan «Banklararo elektron hisob-kitoblar palatasi»ning (BEHP NKT) hisob-kitob markazi orqali amalga oshirilib, bu tashkilot chet el valyutalarida hisob-kitoblarni olib boorish litsenziyasiga ham ega. Bundan tashqari hisob-kitob markazining vazifalariga tizimining to‘lov instrumentlari - «Rapida» plastik kartochkalarining emissiyasi ham kiradi.
Bank bu tizimga a’zo bo‘lib kirar eqan, BEHP MKTda o‘z korrespondentlik hisob-raqamini ochadi va undan «Rapida» to‘lov tizimidagi banklararo hisob-kitoblarni amalga oshirishda, bankning ko‘rsatmasiga asosan boshqa har qanday to‘lovlarni amalga oshirish uchui ham foydalanilib, bank korrespondentlik hisob-raqamidagi pul mablag‘lari qoldiqlarini o‘z mijozlarining talablaridan kelib chiqib mustqil holda tartibga soladi.
To‘lovchi «Rapida» to‘lov tizimining o‘z-o‘ziga xizmat ko‘rsatish interfeysidan foydalanib tizim protsessing-markazining elektron raqamli imzosi qo‘yilgan elektron hujjatga qayta shakllanadigan to‘lov instruktsiyasini shakllantiradi va bu hujjat avtorlashtirish uchun bank ABTga uzatiladi.
Protsessing markaz bilan birlashish jarayonida oddiylikni
ta’minlash maqsadida maxsus formatlangan xabarlar protokoli ishlab
chiqilgan. Formatlangan xabarlar protokoli o‘z ichiga nafaqat hisob-
kitoblar uchun instruktsiyalar, agarda ABT quvvatlasa bankni xohishiga ko‘ra
hisob-raqamlarini boshqarishda foydalanish mumkin bo‘lgan instruktsiyalarni ham oladi. Bunday hisob-kitoblar turining yctunligi protsessing markazga ulanishning kam xarajatliligi bo‘lib, bu asosan 75 AQSh dollari bahosidagi kriptografik dasturiy ta’minot majmualarini sotib olish bilan amalga oshiriladi. Shuning bilan birga, bu tizim har qanday turdagi ABT bilan qo‘shilib ketish qobiliyatiga ega.
Tabiiy holda, kartochka tizimi boshidanoq mablag‘larni ro‘yxatdan chiqarish so‘rovlarini tezkor avtorlashtirish uchun mo‘ljallanganligi muhim omil hisoblanadi. Bunday holda, kartochka tizimini protsessini markazi bilan birlashtirish uchun formatlangan xabarlar protokolini kartochka tizimida foydalaniladigan protokollarga va aksincha ikki tomonlama qayta shakllantirishlarni bajaruvchi maxsus shlyuz-konverotdan foydalaniladi. Shlyuz-konvertor bank tomonida yoki tashqi protsessing markazida o‘rnatiladi Bank kartochkalaridan foydalanib, mijoz bankomatdan naqd pul mablag‘larini olishi yoki supermarketdan mahsulot sotib olishda foydalanishi mumkin, «Rapida» tizimi esa aynan shu hisob-raqamidan telekommunikatsiya va maishiy xizmatlarga to‘lovlar to‘lashda, internet-do‘kondan xaridlar qilishda va ko‘plab shu turdagi to‘lovlarni foydalanib amalga oshirishga imkon beradi.
«Rapida» tiziminiig asosiy xususiyati shundan iboratki, uning mijozlari amaliy jihatdan har qanday moliyaviy risklardan holi bo‘ladi. Bu esa BEHPni lizenziyaga ega bo‘lgan nobank kredit tashkilot eqanligi bilan bog‘liqdir. Bu uning aktiv operatsiyalar bilan shug‘ullanmasligini va jismoniy shaxslarga hisob-raqamlari ochmasligini, uning vazifalariga faqat hisob-kitoblanii amalga oshirish kirishini bildiradi.
Istalgan tijorat shartnomalarining oxirgi boskichi davlatda yuritilayotgan tulov tizimlaridan biri asosida xisob - kitob kilish bilan yakunlanadi.
Bu tulov tizimlarini tulov tizimlar texnologiyasining tasnifi deyish tugrirok. Chunki, xakikatda ishlayotgan tizimlar kupincha yukorida aytib utilgan mexanizmlarni xar xil kombinastiyada ishlatishadi.
Kreditli sxemalar ishlatish bilan amalga oshiriladigan tulov tizimlari.
Kredit kartochkalarini tulov vositasida ishlatadigan tizimlar xozirgi vaktda dunyo mikyosidagi tulov tizimlari orasida eng yukori urinda turadi. Internetda xisob - kitobga plastik kartochkalar ishlatishning yutugi ularning kup jixatdan an’anaviy tulov tizimlari bilan uxshashligidandir. Bunday xolatda Internet ma’lumot uzatishning axborot xavfsizligini ta’minlash texnologiyalari bilan amalga oshirishda ishlatiladi. Bu tizimlarga Su$g SazI; Or$p MagkeG, Fist Virtual va boshka bir kator tulov tizimlari kiradi. SSL protokoli bilan bir katorda shu kabi tizimlarda axborot almashinuvida ma’lumot uzatishning SET protokoli (Secure Electronic Transaction) ishlatiladi va u kredit kartochkalari rakamlarini ishonchli ximoyalashni ta’minlaydi.
L SET spestifikastiyasi (Masteg Sagyo va Visa, Netssare, 1VM, Verisign yordami bilan ishlab chikarilgan) - kreditli karta ishlatishda tovarlarning narxini tulashning eng xavfsiz yullaridan biri.
S ET spestifikastiyasi asosida ommaviy kalit va rakamli sertifikatlar bilan ishlatish kriptografiyasi yotadi.
SET protokoli iste’molchining ugirlangan yoki soxta kartochkalar bilan buladigan bezoriliklardan ximoya kiladi. SETning bugungi kunda kamchiligi, bu uning ishtirokchilari uzlarida maxsus dasturiy ta’minot urnatishlari keragidir, bu esa ma’lum investistiyalar talab kiladi. Bundan tashkari, oxirgi vaktlarda utkazilgan testlarga muvofik tranzakstiyalarning shifrlash operastiyasi tufayli etarlicha tez ishlatilayotgani xakida fikrlar etkazildi. Shunga karamasdan, SET protokoli Internetning elektron tijorat kelajagi sifatida karalmokda. SET protokoli xakida tulik ma’lumotni kuyidagi adres bilan olish mumkin: http://www.emoney.ru/publish.
Iste’molchi nuktai nazaridan karaganda kredit tizimining asosiy kamchiliklari kuyidagilar:

• 
  tranzakstiya utkazishga xarajatlarni kupaytiruvchi mijozning tulov kobiliyatini tekshirish va kartochkaning avtorizastiyasini tekshirish zarurati. Chunki xar bir tranzakstiyaga kartochka emitenti tranzakstiya summasidan 1,5 - 3% oladi, lekin u 20% dan oshmaydi. Aks xolda esa, tovarlar tulovini kuyi diapazonda utkazish xech kanday samara bermaydi;
  
• 
  anonimning yukligi, savdo tizimlari tomonidan majburiy servis;
  
• 
  kredit, kartochkada ishlovchy elketron dukonlar sonining cheklanganligi;
  
• 
  kredit xisobi ochishning kerakligi;
  
• 
  "kartochka ma’lumotlarini tarmokda uzatish" kompleksi.
  

Debit tizimi (Net Sash, Net Bill va boshkalar) chek yoki nakd pullarning rakamli ekvivalentini ishlatishga asoslangan.Debitli sxemalar ishlatish bilan amalga oshiriladigan tulov tizimlari. Bunda rakamli nakd pulga asoslangan debit tizimi 3-shaxs tomonidan tasdiklashni talab kilmaydi, ularni ishlatish baxosi (narxi) "0" ga intiladi, ya’ni buni mikra tulovlarda ishlatish kulay.
Misol sifatida №t Sash ni kurib chikamiz. Bu tizim 1994 yildan beri faoliyat kursatib kelmokda va ishlatishga juda kulay. Potenstial xaridor avval Net Bank da kupon sotib olishi kerak. Buning uchun u pochta dasturi yordamida yoki tugridan - tugri Net Sash Web - saytida surovnoma orkali un beshtali kupon oladi va uni sotuvchiga tovar yoki xizmatga almashish uchun junatadi. №t Sash shifrlashni ishlatmaydi va Web - brauzerlarning kurilgan imkoniyatlari va xatlarni shifrlashning boshka tizimlariga tayanadi. Nazariy jixatdan olib karaganda, kupon boshka odamlarning imzosiga tushib kolishi va undan asl mijozgacha foydalanishi mumkin.
Mijoz sotuvchiga xamisha noma’lum bulib kolaveradi. Shuning uchun bunday tizimni anonim deyish mumkin. Net Sa sh tizimi tulov xavfsizligi etarlicha darajada bulmasa xam, oddiy va keng tarkalgan. Net Sash da boshlangich tulov 19,95 $ mikdorida belgilanib, Net Bank da xisob rakami ochilishi kerak.
Mijoz kupon olayotganida 2% tulaydi (minimum 2 $), sotuvchi Net Bank ga kaytarib berayotganda 2% (minimum 4 $) mikdorida tulaydi. Bu xakda tulik ma’lumotni kuyidagi manzil buyicha olish mumkin: http://www.netcash.ru/, http://netbill.ru/.
Rastamli nastd pullar bilan amalga oshiriladigan tulov tizimi
Rakamli nakd pullar Internetda xisob - kitobning yangi turi xisoblanadi.
"Rakamli nakd pul" termini elektron tulov tizimi kategoriyaeini aniklaydi. Ular nakd pullarni real xayotdan Internet xayotiga utkazishga xarakat kiladilar.
Rakamli nakd pullar -bu juda katta eonlar yoki fayllar bulib, ular belgilar funkstiyaeini bajarishadi va boshka tulov tizimlaridan farkli ularok, bu fayllar shu pullarning uzi xisoblanadi.
An’anaviy jiemoniy nakd pullarga karaganda rakamli nakd pullar bir kancha afzalliklarga ega. Maealan, uni ishlatish xujayiniga anonim darajaeida boshkarishni ta’minlab beradi, bu kompyuter jinoyatlariga karshi kurashda muxim axamiyatga ega.
Elektron nakd pullar okimini real vakt rejimida kidirib topish mumkin, jiemoniy nakd pullarda eea buni umuman amalga oshirib bulmaydi. Rakamli nakd pullar tizimini ishonchli tarzda ishlatishni zamonaviy kriptografiya ueullari ta’minlab beradi. Bunday tizimlar faoliyat kursatishi uchun bulgan xarajatlar minimaldir.
Undan tashkari, exemalarda kredit kartalari xisob - kitobining yukligi ularni mikro tulovlarda ishlatishga imkon beradi. Rakamli nakd pullar ma’noeiga kura debit tizimlariga kiradi. Rakamli nakd pullarda ishlashni rivojlantirgan kompaniyalarga Sku Bank, Digi Cash, Rossiya Rou Sash, Web Mo^u kiradi. Bugungi kunda rakamli pullar ishlatishda 2 ta aeoeiy tulov konetrukstiyalari bor:

• 
  (Digi Sash) professor D. Chaum tomonidan ishlab chikarilgan tulovlarga katilgan;
  
• 
  Mondex korporastiyaeining elektron pullari, tulov avtonomga ega va avtorizastiyaga muxtoj emae.
  

Internet- banking. Tulov tizimlari oraeida aloxida gurux Internet - banking funkstiyaeini bajaruvchi tizimi, ya’ni Internet orkali bank operastiyani amalga oshishi xisoblanadi.
Ularni utkazishga imkon beradigan operastiyalar uziga bank xisoblarini boshkarish buyicha xamma xizmatlarni kamrab oladi. Roeeiyada xozir Internet bankiga " Avtobank ", "Guta -bank" va KB "Grado Bank" banklar tizimi va boshkalar kiradi.
Umuman olganda, rakamli nakd pullar bilan ishlashga muljallangan tulov tizimlari xozirgi vaktda SET - kushma tizimlar bilan rakobatlashadilar va elektron tijoratga va tulov tizimiga jalb etilgan kupgina kompaniyalar ikkilanib koladilar. SET exemaei buyicha tulovmi yoki elektron nakd pullar tulovi yaxshimi?
Bir muncha vakt oldin xamma elektron nakd pullar afzalligiga ishongan bulsa, xozir akeincha, koneervativ kreditlar ularni sikib chikarmokda.
Roeeiyada eletron tijorat tulov tizimlari.
Rossiyada elektron tijoratning rivojlanishini ta’minlayotgan elektron tulovlarni amalga oshirishda real ishtirok etayotgan asosiy tulov tizimlarini kurib chiqamiz.
Sueg Rlat. Bu tizim (http://www.cyberplat.ru) Rossiyadagi I tulov tizim laridan biri bulib, (Su$gRЫ konstepstiyasi asosida debitlash sxemasi yotadi va kelajakda Internet -banking imkoniyatlari paydo buladi). Internet -tijoratning korporativ sektorida xisob vositasi sifatida rivojlanyapti (V2V elektron tijorat modeli). Lekin bu tizim jismoniy shaxslarni jalb qilishga xam imkoniyat yaratyapti. Bu tizim Internetda real pullar bilan bir vaqtda naqd pulsiz xisobni xam amalga oshiradi, Internet - dukonlarda oldi -sotdi xisob - kitobi mijozlarning "Platina" bankidagi xisob varaqasida xam, ixtiyoriy bankning kredit kartochkalarida xam amalga oshirilishi mumkin. X,amma ma’lumot almashinuvlar Internet tarmogida amalga oshiriladi.
Assist. Assist tizimi (http://www.assist.ru) 1999 yil aprelda ishga tushgan bulib, u Internetga ulangan ixtiyoriy kompyuter da Internet provayderlari mijozlarning shaxsiy xisob varaqalaridan yoki kredit kartochkalaridan "ON^" rejimida avtorizastiya utkazish va tulovlarni qayta ishlash imkonini yaratadi.
Assist tizimi orqali Internet dukonda oldi - sotdini xisob - kitob qilish uchun "Visa, Euro, SaM, Masteg Sa^, Dinners Club, 7SV, American Exrgess lardan kredit kartochkaga ega bulish yoki yirik Internet provayderlardan birining mijozi bulish kerak. Shunday qilib, Assist asosan kredit kartochkalari orqali ishlovchi tizim bulib, uzida debit sxemasining ba’zi elementlarini xam mujassamlashtirgan. Assist web - sayti ma’lumotlariga qaraganda 60 dan ortiq korxonalar bu tizimdan foydalanadilar.
Web Money (http://www.webmoney.ru). Web Money tizimi ixtiyoriy Internetdan foydalanuvchiga xavfsiz naqd pulli tulovlarni amalga oshirishga, "Op -!te" rejimida Web -topish deyiluvchi elektron naqd pullar bilan xisob -kitob qilishga imkon beradi. Rossiyada tizimni ishlab chiqish va texnik qullash bilan " Vm - stentr" tashkiloti shugullanadi va u Web Mop$u dan foydalanuvchilarni birlashtiradi. Tizimning mijoz lari Internet - dukonlar va ularning iste’molchilari xisoblanadilar. Bir tomondan qaraganda bular Internet -dukonlar, boshqa tomondan esa, xisob -kitob qilishning an’anaviy usulidan foydalanilmaydigan yoki imkoniyati yuq, ixtiyoriy Internetdan foydalanuvchilar xisoblanadi.
Uy banki. Avtobankning Internet banking tizimi "Uy banki" deyiladi va u shaxsiy korxonalarning bankdagi real xisob raqamlarini Internet orqali boshqarish xisoblanadi. "Uy banki" uz foydalanuvchilariga 24 soat davomida, real vaqt rejimida er yuzining ixtiyoriy nuqtasidan tuliq bank xizmatini yaratib beradi.

" Uy banki " Internet orkali real vakt rejimida kuyidagi operastiyalarni bajarish imkonini beradi:

• 
  dollar $ olish va sotish;
  
• 
  kommunal xizmatlarni tulash;
  
• 
  ichki va banklararo pul utkazishni amalga oshirish;
  
• 
  Internet - provayderlar xisoblarini tulash;
  
• 
  depozitlar ochish;
  
• 
  kartochkali xisoblarni tuldirish.
  

Telebank. (http://www.telebank.ru)Yana bir Internet banking funkstiyalarni amalga oshiruvchi - "Telebank" tizimi bulib, u KB "Guta-bank" tomonidan ishlab chikarilgan. Tizim shaxsiy korxonalariga masofaviy (distanstion) bank xizmati kursatish imkonini beradi. Bu operastiyalar dunyoning ixtiyoriy nuktasidan Internet yoki telefon orkali bajariladi. Tizim xar xil tulov yoki informastion xizmatlarni boshkarish imkonini yaratib beradi. " Telebank - onlayn" orkali kommunal tulovlar va telekommunikastion xizmatlarni tulash mumkin (Masalan, "Bilayn", " Mobil Telekom", MSS, MTS, "NTV Plyus").
Grad o (http://www.grado.ru) KB "Krado bank" tomonidan ishlab chikarilgan va nakd pulsiz elektron xisob - kitob kilishga muljallangan. "Grado" Internet bankning tizimida ishlaydi va foydalanuvchiga "Grado bank" dagi xisob varakasidan Rossiyaning ixtiyoriy bankiga pul utkazish imkonini beradi.
2008 yilga kelib Uzbekistonda PayNet, FastPay, UniPay, E-pay, Ekarmon kabi tulov tizimlari faoliyat yuritmokdalar. Ular orasida fakat Ekarmon orkali nakd pulsiz tulovlarni amalga oshirish imkoniyati bor. Unda boshka tizimlar uz punktlariga ega bulib, ular orkali ma’lum bir xisob rakamiga pul utkazishingiz mumkin. Masalan, PayNet tizimi keng tarkalgan bulib, xozirda uning Uzbekiston buyicha barcha viloyat va shaxarlarida 9000 ga yakin tulov punktlari mavjud. Bu punktlar orkali mijoz mobil telefon va xujalik xizmatlari uchun (gaz, elektr, suv v.x.) tulovlarni amalga oshirishi mumkin.
Mijoz PayNet bilan ishlaganda uning ixtiyoriy punktiga kirib, operator yoki provayder nomini, provayder tomonidan urnatilgan xizmat nominali yoki telefon rakamini aytadi va nakd pul berish bilan amalga oshiradi. Mijozdan kabul kilingan tulov xakidagi ma’lumot PayNet tizimiga uzatiladi. Bu tizimda mos keluvchi provayderga ma’lumotlar marshrutizastiyasi yuz beradi. PayNet tizimining tranzakstiyasi yakunida mijozga muljallangan axborot cheki bosmadan chikariladi. Agent pul mablaglarini PayNet xisobiga mijozdan kabul kilgan tulovlari asosida utkazadi. >abul kilingan tulovlar operator yoki provayder billingida xam yozib kuyiladi. Agent kabul kilingan tulovlar asosida operator yoki provayder xisobiga pul utkazadi. Shundan sung provayder yoki telefon operatori mijoz uchun xizmatni amalga oshiradi. Agar mijoz mobil telefon uchun pul tulagan bulsa, operator tomonidan unga xisob tuldirilganligi xakida SMS xabarini yuboradi.
E-pay elektron tulov tizimi 2007 yil iyun oyidan boshlab faoliyat kursatib kelmokda. Tulovlar xozirda Perfectum Mobile, Beeline va COSCOM uyali aloka xizmatlari uchun kabul kilinmokda. Yakin vakt ichida boshka uyali aloka operatorlari xizmatlari uchun xam tulovlvrni amalga oshirish rejalashtirilmokda. Tulovlar agentlar tarmogi orkali amalga oshiriladi. Tizimning afzalligi ulanish osonligi va depozit 50 ming sum ekanligidir. Bundan tashkari, tizim sayti TAS-IX tarmogida joylashgan. Bu esa agentlarning Internet trafigini tejashga yordam beradi.
E-pay tulov tizimi “Online-Servis-Biznes” (OSB) mas’uliyati cheklangan jamiyat tomonidan ishlab chikilgan va OSB kompaniyasining xizmatidir. Tulov tizimi bilan bog lik barcha shartnomalar, xukukiy va moliyaviy masalalar OSB tomonidan xal kilinadi. Kompaniya uz faoliyatini 2006 yildan boshlagan. Shu vakt ichida OSB mutaxassislari E-pay tizimini ishlab chikib, 2007 yil iyun oyidan boshlab ishga tushirdilar. Bu tizim kulayligi va xavfsizligi buyicha barcha jaxon standartlariga javob beradi. Kompaniya falsafasi mijozlarga, kompaniya xizmatchilariga xurmat bilan muomala kilish va sifatli xizmat kursatishdir. >uyida tizim ishtirokchilarining xamkorligini kursatuvchi tasvirni kurishingiz mumkin.



Yakin kunlarda Uzbekistan Respublikasi axolisi ozik ovkat maxsulotlaridan maishiy va kompyuter texnologiyalarigacha bulgan tovarlarni xarid kilish, mobil aloka, Internet, telefoniya va kommunal xizmatlari uchun xak tulash, shuningdek, kino, teatrlarga chiptalarni uy yoki ofislardan chikmagan xolda xarid kilish imkoniyatiga ega buladi. Endilikda kimmatli vakt va asablarni sarflab dukondan dukonga borib, u yoki bu tovarni kidirish xojati kolmaydi. Ushbu masalalarni yakin kelajakda ishga tushuvchi va bir kunda 24 soat, xaftasiga 7 kun uzluksiz xizmat kiluvchi “eKarmon” elektron tulovlar tizimi xal etadi.
Axborot-kommunikastiya, mobil va internet-texnologiyalari soxasida dasturiy echimlar ishlab chikaruvchi «Multisoft Solutions» maxalliy kompaniyasi

2004. 
      yil 16 dekabrda kabul kilingan «Elektron tulovlar tugrisida»gi >onunga xamda Vazirlar Maxkamasining 2007 yil 12 iyundagi 120-sonli «Elektron tijoratni amalga oshirishda tulovlarni utkazishni yanada takomillashtirish chora-tadbirlari tugrisida»gi >aroriga muvofik “eKarmon” elektron tulovlar tizimini ishlab chikdi. Ayni vaktda mazkur tizim internet-dukonlar yordamida elektron tulovlarni utkazish buyicha «boshlangich loyixa» sifatida takdim etilmokda.
      

«eKarmon» tizimi Internet tarmogi orkali axoliga tovarlarni xarid kilish, xizmatlar uchun tulovlarni amalga oshirish, shu jumladan uyali aloka operatorlari, internet provayderlar, xalkaro va shaxar telefonlari, xamda kommunal xizmatlar uchun xak tulash imkonini bermokda. Ushbu tizim milliy valyuta - sumga boglangan bulib, fakat Uzbekiston Respublikasi xududida amal kiladi.
Uchinchi shaxslarning tizimga ijozatsiz kirishidan ishonchliligi va ximoyasining garovi, Elektron rakamli imzolanining (ERI) kullanilishi sanaladi. ERI 2003 yil 11 dekabrda kabul kilingan Uzbekiston Respublikasining «Elektron rakamli imzo tugrisida»gi >onunga muvofik, elektron xxujjatdagi ERI ayni bir vaktning uzida kogoz xujjatga kulda uzi kuygan imzo bilan bir xil axamiyatga ega. ERIdan “eKarmon” tizimiga kirishda, xamda real vakt rejimida tulovlarni amalga oshirishda foydalaniladi. Buning uchun tizim foydalanuvchilariga «Multisoft Solutions» kompaniyasining ERI kalitlarini Ruyxatga oluvchi markazi (RO ) tomonidan ERI kalitining sertifikati beriladi.
Eslatib utish joizki, yakinda kompaniya RO i, Uzbekiston aloka va axborotlashtirish agentligida davlat ruyxatidan utdi. ERIni kullanilishi, an’anaviy «parol va login» lardan foydalanish metodlariga nisbatan, nazariya va amaliyotda ustun deb isbotlangan. «eKarmon» tizimida kullaniluvchi ERIning sirli kalitining uzunligi 2048 bitni tashkil kiladi; demak, bugungi kunda ERI kalitlarining xar kanday komprometastiyasi oldi olinadi. “eKarmon” tizimining a’zosi bulish uchun, ushbu tizimning www.ekarmon.uz Internet saytida ruyxatdan utib, “eKarmon” Agentlari shaxobchalarda identifikastiyadan utish va tizim tomonidan berilgan uz elektron xisobini tuldirishi lozim. Tizimda elektron rakamli imzolarni tuldirish kuyidagi usullar bilan amalga oshiriladi:

• 
  tizim Agentlari kassalariga nakd pul mablaglarini kiritish yuli bilan (fakat jismoniy shaxslar uchun). Foydalanuvchining ism- sharifi, elektron xisob rakami tekshiruvdan utkazilagnadan sung, kiritilgan summa xakida chek topshiriladi;
  
• 
  uzining bank xisobidan «eKarmon» tizimining bank xisob rakamiga pul mablaglarini utkazish yuli bilan amalga oshiriladi.
  

Bunda pul mablaglari tizim foydalanuvchilarining elektron xisoblarida avtomatik tarzda aks ettiriladi. Aynan ushbu mablaglardan, foydalanuvchilar uy yoki ofislardan tashkariga chikmay butun respublika buyicha tovar va xizmatlar (kino, teatr, xavo va temir yul transporta uchun chiptalar, kiyim kechak, ozik-ovkat, kredit va x.k) uchun xak tulash imkoniyatiga ega buladilar. Real vakt rejimida tovar va xizmatlarini taklif etish istagida bulgan xujalik sub’ektlar xam «eKarmon» tizimida aloxida ruyxatdan utishlari lozim. Ularga «eKarmon» tizimi orkali elektron savdoni amalga oshirishlarida foydalanish uchun ERI kalitlarining sertifikatlari RO tomonidan topshiriladi.
Tadbirkorlik bilan shugullanuvchi sub’ektlarning ulanishi, ularning internet-saytlari, internet-dukonlari yoki savdo maydonlarining «eKarmon» internet-tulovlari tizimiga ulanishi orkali amalga oshiriladi. “eKarmon” tizimida tovar va xizmatlar «onlayn» rejimida sotilishda Uzbekiston Respublikasining amaldagi konunchiligiga muvofik elektron xujjat shaklida tuzilgan kelishuv nazarda tutilgan. «eKarmon» tizimining kushimcha. funkstiyalari katorida, bitta foydalanuvchining elektron xisobidan ikkinchi foydalanuvchining elektron xisobiga mablaglarni utkazish, tizim a’zolarini baxolash (attestastiya) xamda foydalanuvchilarning pul mablaglarini bank xisob rakamlariga chikarish kabi imkoniyatlar xam mavjud.
Axoliga ishonchli, xavfsiz va maksimal darajada kulay tizim takdim etish maksadida, ishga tushish arafasida turgan «eKarmon» tizimi, Uzbekiston Respublikasining tegishli vazirlik va idoralariga kurib chikish uchun taklif etilgan edi. Bildirilgan tavsiyalarni inobaga olgan xolda, tizimni kushimcha. modullar bilan yanada takomillashtirish karori kabul kilindi. Undan tashkari, kompaniya vakillari Uzbekiston xududida etakchi innovastion texnologiyalarini tatbik etish va rivojlantirish soxasida me’yoriy-xukukiy xujjatlarni ishlab chikish, takomillashtirish va ijro etilishiga bagishlangan tadbirlarda faol katnashmokda.
«Multisoft Solutions» Kompaniyasi “eKarmon” elektron tulovlar tizimini joriy etib, axborot-kommunikastiya texnologiyalari soxasida yangi dasturiy echimni taklif etibgina kolmay, uz oldiga, Uzbekiston Respublikasi xududida elektron rakamli imzoni kullash, elektron xujjat almashish va elektron tijoratni joriy etish infratuzilmasini rivojlantirishda uz xissasini kushish uz oldiga maksad kilib kuygan.
. ELEKTRON TO‘LOV TIZIMLARI

1. 
   Elektron biznesda to‘lov vositalari
   

Internet tarmog‘i vositasida amalga oshiriladigan elektron biznes ti- zimi rivojlanish sur’atining sekinligi, elektron pullar va plastik kartoch- kalardan xavfsiz foydalanishning yetarlicha keng tarqalmaganligidadir. Asosan, tovarni sotib olishda, xaridor sotuvchiga bir qancha kamchilik- larga ega bo‘lgan, plastik kartochkaning nomerini beradi (bu haqda quyida batafsil aytib o‘tiladi). Shu bilan birga, sotuvchi bankda kartoch- kalarni qabul qilish uchun maxsus hisob raqam - credit card merchant account ochish jarayoni oson kechmaydi. Elektron biznes savdosida risk darajasining yuqoriligi sababli har qanday bank ham bunday xizmat ko‘rsatish uchun rozi bo‘lavermaydi. Plastik kartochkalar o‘rniga elek­tron pullardan foydalanuvchi to‘lov tizimidan foydalanish, turli mayda savdogarlarning kamxarj va hech qanday rasmiyatchiliklarsiz bozorga chiqish imkoniyatini beradi. Shu bilan birga, Internetda o‘zini to‘la oqla- mayotgan bu tizim bir qancha xaridorlarni ham diqqatini tortadi.
Internet tarmog‘ida maxsus qo‘llanilish uchun ishlab chiqilgan mil­liy va xorijiy to‘lov tizimlarida kredit kartalari yoki elektron pullar yor- damida tovar va xizmatlar uchun to‘lovlarda foydalanilmoqda.
Internetdagi oddiy savdo turi - bu turli ma’lumotlar (matnlar, gra- fika va boshqalar), dasturiy ta’minot va xizmatlar (masalan, xususan In- ternetga kirish) bilan shug‘ullanishdir. An’anaviy tarzda bunday maqsad- lar uchun kredit kartochkalaridan foydalaniladi. Ammo Internetda 99,9 foiz qilinayotgan bu turdagi kichik xaridlar uchun ushbu turdagi to‘lov tizimini qulay va xavfsiz deb bo‘lmaydi. Ayni vaqtda, (qoidaga ko‘ra o‘zi umuman bilmagan va ishonishga yetarli asosi bo‘lmagan) sotuvchi­ga kartochkasi va o‘zi haqida, barcha raqam va amal qilish muddati, is- mi va manzilgohi ko‘rsatilgan holda ma’lumotlarni taqdim qilishi kerak. Bunda xaridor o‘z kartochkasidan 1$ emas, balki undan bir necha baro- bar ortiq summani yo‘qotishiga tavakkal qiladi, chunki kartochka hisob raqamida, odatda, bir necha ming dollar bo‘ladi. Bunda xaridor to‘g‘ri- sidagi ma’lumotlar istalgan odamga tarqalishi mumkin. Haqiqiy sotuv­chi uchun ham bu holat noqulay bo‘lishi tabiiy hol, albatta.
Unda kartochka va uning egasi haqidagi ma’lumotlarni tarmoq or- qali o‘g‘irlanmasligi borasida va vaqt o‘tgandan so‘ng shu kartochkadan o‘g‘irlangan pulni qaytarish borasida hech qanday kafolat yo‘q. Qo‘- shimcha tarzda bankka jarima to‘lashga to‘g‘ri kelishi mumkin (bunda, har bir pulni qaytarish operatsiyasi - chargeback uchun jarima miqdori 25$ ni tashkil qiladi). Shuning uchun ham, tarmoq orqali bo‘ladigan qal- tis operatsiyalarda Amerika banklarining adolatliligini tan olmaslikning iloji yo‘q. Mos ravishda bunday (xaridorlar aksariyat hollarda xariddan voz kechishadi) sotuvchilardan olinadigan komission to‘lovlar miqdori oddiylardan 1,5 - 2 barobar ko‘p miqdorda qilib belgilangan.
Shu tariqa, aytish mumkinki, Internet to‘lov tizimining hali hech kim o‘ylamagan va yuqorida sanab o‘tilgan kamchiliklardan holi bir ti­zim mavjud. Bunday sxemalar elektron imzolarni nominallarni saqlov- chi - ma’lumotlar dahasini qalbakilashtirish (nusxa ko‘chirish) dan shifrlash va himoyalash bilan birga virtual banklarda himoyalangan ki- rish yo‘liga ega bo‘lgan hisoblarni yuritish elektron pullar yordamida amalga oshiriladi.
Raqamli pullarni Internet muhitidagi to‘lov tizimining asosi sifati­da, ularga amal qilishini tashkillashtirish, xavfsizlik darajasi va hisob-ki- tob usuliga ko‘ra tasniflash mumkin.
Foydalanish turiga ko‘ra raqamli pullar quyidagicha guruhlanadi:

• 
  zaruriy ma’lumotlar bilan ochiq tarzda almashinuv;
  
• 
  ma’lumotlar almashinuv bosqichida shifrlangan ma’lumotlar tizimi;
  
• 
  guvohnomalardan foydalanishni ko‘zda tutadigan tizimlar;
  
• 
  Internet tarmog‘ida kliring tizimlari;
  
• 
  raqamli naqd pullar (ShK ko‘rinishidagi);
  
• 
  raqamli naqd pullar (Smart card ko‘rinishidagi).
  

Ochiq tarzda ma’lumotlar almashinuv. Mohiyatiga ko‘ra, bu ti­zim emas, balki kredit karta yordamida (xuddi, telefonda buyurtma ber- gandagidek) Internet tarmog‘ida to‘lashning eng oddiy usulidir. U xavf- sizlikning hech qanday chora-tadbirlarisiz, tarmoq orqali zaruriy ma’lu­motlar (karta nomeri, egasining ismi, sharifi va manzilgohi) ni berish or­qali amalga oshiriladi. Buning kamchiligi yaqqol: ma’lumotlar maxsus filtrlar yordamida osongina qo‘lga kiritilishi va karta egasining zarariga ishlatilishi mumkin. Sotuvchi xaridorlarning to‘lovdan voz kechish ehti- molligidan, doimo ishonchsizlikda bo‘ladi. Hozirgi kunda bu usul o‘zi- ning amaliy qimmatini yo‘qotib bormoqda.
Ma’lumotlar almashinuv bosqichida shifrlangan ma’lumotlar tizimi. Bu o‘tgan usulga qaraganda ancha himoyalangan usul hisobla- nadi. To‘lov Internet tarmog‘ida ma’lumotlar tarqatishning xavfsiz yoki aloqa seansining himoyalangan (shifrlangan) protokol (bayonnoma) lari yordamida amalga oshiriladi. Transaksiya jarayonida ma’lumotlarni ush- lab olishning deyarli ilojisi yo‘qligiga qaramasdan, bunday ma’lumotlar sotuvchi serveridan olinish xavfi ostida bo‘ladi. Shu bilan birga, sotuv- chi tomonidan ham, xaridor tomonidan ham identifikatorni qalbakilash- tirish yoki almashtirib qo‘yish ehtimol ham yo‘q emas. Xaridorda “kre- dit karta” dan ma’lumotlarni olish va keyin “g‘arazli xaker” emas, balki o‘z kartasidan nimaga va qachon to‘lovni amalga oshirganligini ro‘kach qilgan holda to‘lovdan voz kechishi mumkin.
Guvohnomalar ishlatishni ko‘zda tutuvchi tizimlar
Bu ham Internet tarmog‘ida kredit kartadan foydalanishning yana bir yo‘li bo‘lib, boshqalariga qaraganda ishonchliroq hisoblanadi. U mijoz va sotuvchilarning raqamli sertifikatlari va raqamli imzolarini tasdiqlovchi ma’lumot almashinuvining maxsus himoyalangan protokollarni qo‘llash bilan uzviy bog‘liq. Bu usulni qo‘llashda kelishuvning shartlarini bajarish va identifikatorlarni almashtirib qo‘yish holatlari kuzatilmaydi.
Internet tarmog‘ida kliring tizimi. Fransuzchadan tarjima qilgan- da “kliring” - o‘zaro talab va majburiyatlarni hisobga olgan holda naqd pulsiz hisob-kitoblar tushuniladi. Internetda kliring tizimining asosiy g‘oyasi shundan iboratki, mijoz elektron magazindan har bir xaridi vaq- tida o‘zining shaxsiy va bank ma’lumotlarini ochishi shart emas. Buning o‘rniga u magazinga (kliring tizimida ishlovchi) o‘zining identifikatori yoki ushbu tizimdagi ismini ma’lum qiladi xolos. Shundan keyin maga- zin sistemadan to‘lovni tasdiqlanishi yoki rad qilinishini so‘raydi. Amal- da tizim elektron magazinga to‘lovni kafolatlaydi. Bunda mijoz o‘zi ha­qidagi ma’lumotlarni faqat bir marta - yaxshi himoyalangan protokollar yoki Internetdan boshqa (masalan, pochta) vositalar orqali ishonchli va himoyalangan tizimga beradi. Tizimda pul mijozga qulay bo‘lgan usul- da yig‘ilib boradi. Agar kredit karta bo‘lsa, mijoz ro‘yxatdan o‘tishi bi­lan, ushbu tizim yordamida to‘lov amalga oshiriladi, kredit karta bo‘l- magan holda pul yetib borguncha (pul o‘tkazish yoki chek orqali) ku- tishga to‘g‘ri keladi. Tizim mijoz va sotuvchining identifikatorini tas­diqlovchi raqamli sertifikatlarni chiqarishga moslashgan va mijozning magazin bilan “suhbat” protokoli ushbu sertifikat va elektron imzolardan foydalanadi.
Raqamli naqd pullar (RS turi) - Internetdagi zamonaviy hisob-kitob ko‘rinishlaridan biri raqamli naqd pullar hisoblanadi. Raqamli naqd pul­lar - kupyura va tanga rolini o‘ynovchi juda katta raqamlar yoki fayllar- dir. Yuqorida sanab o‘tilgan tizimlardan farqli ravishda, bu fayllar pullar haqidagi yozuvlar emas, balki haqiqiy pullardir. Kriptografiyaning za­monaviy usullari, xususan, yashirin imzo algoritmlari ularga ishonchli ishlashlarini ta’minlab beradi. Ushbu turdagi tizimni boshqarish uchun xarajat, boshqa tizimlarga qaraganda ancha ozdir. Shuning uchun ham, bunday tizimdagi hisob-kitoblarda kredit kartasining ularga mayda - 1 AQSh dollaridan kam bo‘lgan hisob-kitoblarda dadil qo‘llash imkonini beradi (bunday kichik to‘lovlar - mikroto‘lovlar deb yuritiladi). Muta- xassislar fikrlariga ko‘ra, Internet tarmog‘ida ma’lumotlar sotish hajmi- ning asosini, aynan, mikroto‘lovlar ta’minlab beradi. Bundan tashqari, raqamli naqd pullarda pul sarflagan mijoz haqida hech qanday ma’lumot bo‘lmasligi bilan, egasi nomining to‘la sir bo‘lishini ta’minlaydi. Bunday raqamli pullarning yana bir turi raqamli cheklarni ham keltirish mumkin.
Raqamli naqd pullar (Smart Card turi) - raqamli pullar sohasida ya- ratilgan mukammal tizimlardan biri - Smart Card texnologiyasiga asos- langan tizimdir. Zamonaviy smart karta o‘zining protsessoriga, xotira- siga, dasturiy ta’minotiga ma’lumotlarni kiritish va chiqarish tizimiga ega bo‘lgan kichkina kompyuterdir. Har qanday smart kartada ham ra­qamli naqd pullar bo‘lavermaydi. Hozircha smart karta ularni ro‘yxatdan chiqarilganligi yoki mijoz haqidagi ma’lumotlarni o‘ziga olgan oddiy- gina debet kartasi sifatida foydalanilmoqda (shartli ravishda “elektron hamyon” deb ataladi). Smart Card ga asoslangan raqamli naqd pullar za­ruriy maxfiylik va anonimlikni ta’minlasa-da, to‘lovni tasdiqlash to‘g‘- risida markaz bilan bo‘ladigan aloqani ta’minlash zaruriyatini ko‘zda tutmaydi.
Bu ularning PC (ShK - shaxsiy kompyuter) asosida qurilgan bosh­qa tizimlardan asosiy farqidir. Fayl pullarni diskdan ko‘chirib olish yoki o‘chirib tashlashning iloji yo‘q. Shuning uchun ham, transaksiyalar nol- ga intiladi. Shu bilan birga, bunday tizimni taklif qiluvchi kompaniyalar, kartani bankomatda “to‘ldirish” yoki pulni naqd qilib olish holatlarini hisobga olmaganda, transaksiyalar ustidan nazorat o‘rnata olmaydilar va ular uchun to‘lovlarni qabul qilmaydilar. Hozirgacha, bunday kartalar real hayot jarayonlari; kafe, kino va boshqa joylarda xizmat haqi uchun to‘lovlarda ishlatilib kelingan (pilot dasturlarida). Lekin tez orada (aniq- rog‘i, ularni o‘qish uchun hozirda ishlab chiqilayotgan ShK uchun peri- feriy qurilmalar keng tarqalgan sharoitda) ular Internetdagi hisob-kitob- lar uchun yaroqli bo‘ladi.
Hisob-kitoblar turiga ko‘ra, to‘lov tizimlarini quyidagi 3 asosiy gu- ruhga ajratishimiz mumkin:

• 
  kredit sxemalar;
  
• 
  debet sxemalar
  
• 
  “elektron pullar”dan foydalanuvchi sxemalar.
  

Yuqorida keltirilgan, to‘lovlarni amalga oshiruvchi har bir tizim o‘zining afzalliklari bilan birga, ba’zi kamchiliklardan ham holi emas. Ularning har biriga quyida to‘xtalib o‘tamiz.
Kredit sxemalar. Kredit sxemalarining asosini kredit kartochka- laridan foydalanish tashkil qiladi. Elektron bozorda chakana xarid jara­yonida bunday kartochkalardan foydalanish xuddi oddiy magazindagi xarid jarayonidek bo‘ladi: mijoz tovar yoki xizmatni sotib oladi va so- tuvchiga to‘lov tariqasida o‘z kredit kartochkasi raqamini beradi.
Aynan bitta sotuvchidan ko‘p marotaba xarid jarayonida aksariyat hollarda obuna tamoyilidan ko‘proq foydalaniladi: mijoz kredit kar- tochka ma’lumotlarini bir marta ma’lum qiladi va keyingi xaridlarida faqat ismini aytish bilan kifoyalanadi, sotuvchi esa kredit kartochkadan kerakli summani oladi. Obuna tamoyilidan America Online, CompuSer­ve, NewsPage va ESPNET, CyberCash, Open Market, First Virtual kabi kompaniyalar foydalanadi. To‘lovlarning kredit sxemasi asosiy afzallik- lari quyidagilardir:

• 
  mijozlar uchun odatiyligi va huquqiy aniqlilik;
  
•