1 Мавзу: «Бозор инфратузилмаси иктисодиёти» фанининг предмети ва вазифалари

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

10-mavzu: Bozor infratuzilmasida lizingning o„rni va ahamiyati.  
             Reja: 
1. Lizingning mazmuni va mohiyati. 
2. Lizing turlari va uning klassifikatsiyasi.  
3. O‗zbekistonda lizing xizmatlari bozori paydo bo‘lishi va rivojlanish istiqbollari. 
 
1. Lizingning mazmuni va mohiyati. 
 
«Lizing»  so‗zi  inglizcha  «lease»  so‗zining  ruscha  transkripsiyasi  hisoblanib,  «ijara» 
ma‘nosini anglatadi. Tabiiyki, «lizing» so‗zining kelib chiqish sabablari va uning keng tarqalgan 
«ijara» so‗zidan qanday farq qilishi haqida savol tug‗iladi. 
Ma‘lumki,  «ijara»  deganda,  mol-mulkni  vaqtinchalik  egalik  qilishga  va  foydalanishga 
berish  tushuniladi.  Odatda  ijaraga  beruvchi  foydalanilmayotgan  xususiy  mol-mulkini 
vaqtinchalik  ijaraga  berib,  xarajatlarni  ijara  to‗lovlari  yordamida  qoplab,  ma‘lum  miqdorda 
foyda  oladi.  Ijarada  doimo  ikki  yoqlama  (ijaraga  beruvchi-ijaraga  oluvchi)  munosabatlarning 
mavjudligini kuzatish mumkin. 
XX  asr  90-yillarining  birinchi  yarmida  respublikada  bozor  munosabatlarining 
shakllanishi  oqibatida  ko‗pgina  banklar,  kredit  muassasalari  va  korxonalar  iqtisodiyotimizda 
avval  qo‗llanilmagan  moliyaviy  vositalardan  foydalana  boshladilar.  Shunday  vositalardan  biri, 
G‗arbda keng tarqalgan hamda yangi investitsiyalarning asosiy manbai hisoblangan - moliyaviy 
ijara  yoki moliyaviy lizingdir. Shunday qilib,  «lizing» atamasidan foydalanish, ijaraning  yangi-
moliyaviy turini farqlash istagidan kelib chiqqan. 
Moliyaviy  lizing  operatsiyasi  amalga  oshirilganda,  mulk  egasi  va  undan  foydalanuvchi 
o‗rtasida moliyaviy vositachi ishtirok etib, ularning kelishuvlarini moliyalashtiradi. Ushbu bitim 
barcha tomonlar uchun nima sababdan foydali ekanligi quyida ko‗rsatilgan. 
Lizing  g‗oyalari,  qadimda,  garchi  hali  lizing  termini  mavjud  bo‗lmagan  davrda  ham, 
lizingga  o‗xshash  operatsiyalar  eramizdan  ikki  ming  yil  avval,  qadimgi  Bobil  (Vavilion)da 
mavjud bo‗lganligi tarixiy manbalarda qayd etilgan. Bu haqidagi ma‘lumotlarni mashhur yunon 
faylasufi  Arastuning  «Ritorika»  asarida  ham  uchratish  mumkin.  Uning  ta‘kidlashicha,  boylik 
biror  mulkka  egalik  qilishdan  emas,  balki  undan  foydalanish  natijasida  vujudga  keladi.  Ingliz 
yozuvchisi  T.  Klark  aytishicha,  lizing  Arastu  yashagan  davrdan  ancha  oldin  ham  ma‘lum 
bo‗lgan.  
Lizing bitimlari  e.a.  IV  asrda,  ya‘ni Arastu  yashagan davrdan avval  mavjud bo‗lganligi 
haqida ma‘lumotlar bor. Bu xildagi bitimlar e.a. 2000 yillarda, qadimgi Shumer davlati davrida 
tuzilgan edi. O‗sha paytlarda qadimgi Shumerning Ur shahrida loydan qilingan qishloq xo‗jaligi 
mehnat qurollarini, yerni, suv manbalarini, ho‗kizlarni hamda boshqa hayvonlarni ijaraga berishi 
to‗g‗risidagi  ma‘lumotlar  mavjud.  1984  yilda  topilgan  ushbu  ma‘lumotlardan  ijaraga  beruvchi 
ibodatxona ruhoniylari bilan mahalliy fermerlarning tuzgan o‗zaro kelishuvlari ma‘lum bo‗ladi. 
Ijara  munosabatlarining  tajribasi  Shumer  davlatidan  ham  avvalroq  mavjud  bûlganligini  taxmin 
qilish mumkin, lekin bu haqdagi ma‘lumotlar bizgacha yetib kelmagan.  
Rim huquqida ham mol-mulkka oid munosabatlar majmui mavjud bo‗lib, bunda asosan, 
mulkka  egalik  qilmasdan  turib,  undan  foydalanish  kabi  g‗oyalar  ilgari  surilgan.  Rim  huquqi 
kodifikatsiyasini  amalga  oshirgan  Imperator  Yustinian  I  (483-565y.),  lizing  munosabatlarini 
keng yoritishga harakat qilgan. 
 Shunday  qilib,  egalik  qilish  va  mulkchilik  to‗g‗risidagi  original  fikr  va  g‗oyalar 
qadimdan mavjud bo‗lgan. 
O‗rta  asrlarda  Venetsiyada  tijorat  kemalari  uchun  langarlar  ijaraga  berilib,  safardan 
keyin, ular yana boshqa foydalanuvchilarga berish maqsadida o‗z egalariga qaytarilgan.  
XIX asr o‗rtalarida, AQSH va Buyuk Britaniyadagi temir yo‗llarning tezkor rivojlanishi 
davrida temir yo‗l vagonlari lizingga berila boshladi. 1877 yili esa, BELL telefon kompaniyasi 
o‗zining telefon apparatlarini sotish o‗rniga, ijara shartlari asosida o‗rnatib berishga qaror qildi. 
Bu  operatsiya  nafaqat  aloqa  rivojiga  ta‘sir  ko‗rsatdi.  Balki  o‗sha  davrning  moliyaviy 

---

xizmatlaridan kelayotgan foydadan manfaatdor yangi texnika ishlab chiqaruvchilari o‗zlarining 
xususiy  mulklarini  tashkil  etuvchi  yangi  texnologiyalar  himoyasi  bilan  ham  qiziqa  boshladilar. 
Shu  sababdan  ko‗pchilik  oddiy  savdo  qilishdan  ko‗ra,  ularga  «nau-xau»dan  foydalanishning 
monopoliya  huquqini  saqlab  qolishga  imkoniyat  yaratuvchi  uskunalarni  ijaraga  berishni  yuqori 
baholadi.  «Bell»  kabi  «Hughes»  asboblar  ishlab  chiqaruvchi  kompaniyasi,  o‗zining  11-granlik 
burg‗asini  faqatgina  ijara  asosida  yetkazib  berish  orqali  baholar  ustidan  nazoratni  saqlab  turdi. 
Poyafzal  ishlab  chiqarishda  qo‗llaniladigan  uskunalarni  ishlab  chiqaruvchi  «U.S.  Shoe 
Machenery»  kompaniyasi  mijozlarini  faqatgina  o‗zining  mahsulotlarini  sotib  olishga  bog‗lab 
qo‘yuvchi bitimlardan foydalangan. Lekin, AQSh hukumati antimonopol qonunchiligining qabul 
qilinishi,  bu  xil  amaliyotga  chek  qo‗ydi  va  ishlab  chiqaruvchilardan  o‗z  uskunalarini  erkin 
sotuvga qo‗yilishini talab qildi. 
Keyinchalik  transport  vositalari  bilan  bog‗liq  lizing  biznesi  keng  ko‗lamda  rivojlana 
boshladi.  30-yillarda  Genri  Ford  o‗z  avtomobillarini  sotish  borasida  ijaradan  samarali 
foydalandi. Lekin Chikagolik tijorat agenti Zolli Frenk avtomobillar lizingi biznesining «qonuniy 
otasi»  bûlib  hisoblanadi,  u  40-yillarda  birinchi  bo‗lib  avtomobillarning  uzoq  muddatli  ijarasini 
taklif qildi. 
Asosiy  faoliyat  turi  lizing  operatsiyalari  hisoblangan  birinchi  kompaniya  1952-yili  San-
Fransiskoda  tashkil  etilgan  «United  States  Leasing  Corporation»  edi.  Genri  Shonfeld 
kompaniyaning  asoschisi  hisoblanadi.  Dastlab  u  kompaniyani  alohida  bir  lizing  operatsiyasi 
uchun  tuzgan  edi,  keyinchalik  u  lizing  bitimlari  istiqbolli  ekanligini  tushunib,  «United  States 
Leasing  Corporation»  kompaniyasini  tashkil  etdi.  Lizing  operatsiyalari  AQSh  chegaralaridan 
tashqariga  chiqqandan  so‗ng,  lizing  biznesining  rivojida  muhim  o‗rin  tutgan  «xalqaro  lizing» 
tushunchasi  vujudga  keldi.  Bir  necha  yildan  so‗ng  kompaniya  boshqa  davlatlarda  o‗zining 
filiallarini  ocha  boshladi  (eng  avval  1959-yilda  Kanadada).  Keyinchalik  kompaniya  «United 
States Leasing International» deb nomlandi. 
AQSh  tijorat  banklari  o‗tgan  asrning  60-yillari  boshlaridanoq,  lizing  operatsiyalarida 
ishtirok  eta  boshladilar.  Lizing  biznesining  kengayishiga  1971  yili  Federal  zahira  tizimi 
boshqaruvchilari  kengashining  qabul  qilgan  qarori  turtki  bo‗lib,  banklarga  avval  uskunalarni, 
keyinchalik  esa,  ko‗chmas  mulkni  ijaraga  berish  maqsadida  shû‘ba  korxonalarni  ta‘sis  etish 
uchun imkoniyat berildi.  
1982-yil  lizing  aviatsiya  texnikasi  uchun  ahamiyatli  bo‗ldi.  Shu  yili  «Mak-Donnel 
Duglas» korporatsiyasining DS-9-80 samolyotlari Boing-727 bilan raqobatlashib, lizing asosida 
yangi moliyaviy siyosatni qo‗llash orqali, bozorni egallay oldi. Duglas tomonidan taklif qilingan 
konsepsiya «fly before buy» deb ataldi («xarid etishdan oldin uchish»). 
Shunday qilib, zamonaviy lizing XX asrning 50-yillari boshlarida AQShda vujudga kelib, 
60-yillarning  boshlarida  yevropada  tarqala  boshladi.  Shu  munosabat  bilan  xususiy  huquqni 
muvofiqlashtirish 
Xalqaro 
instituti 
qoshida 
1974-yilda 
xalqaro  lizing  bo‗yicha 
muvofiqlashtirilgan qoidalarni ishlab chiqish uchun ishchi guruhi tashkil etildi. 10 yil mobaynida 
ushbu  yo‗nalishda  olib  borilgan  ishlar  natijasida  1988-yil  28-mayda  Ottava  shahrida  (Kanada) 
«Xalqaro moliyaviy lizing to‘g‗risida» Konvensiya qabul qilindi. 
Zamonaviy  iqtisodiy  amaliyotda  lizingning  turli  xil  ta‘riflari  mavjud.  Quyida  ulardan 
ba‘zilarini keltiramiz. 
Lizing  - sotib olish  asosida mol-mulkni  vaqtinchalik foydalanishga va keyinchalik  uzoq 
muddatli ijaraga berish bilan bog‗liq mol-mulk munosabatlari majmuidir. Lizing sotib olinadigan 
texnika va asbob-uskunalarni kreditlashning bir turi bo‗lib, an‘anaviy bank ssudasi, (kredit)ning 
muqobil (alternativ) shaklidir. Lizingda asbob-uskunalarni sotib olishda qator masalalar, xususan 
- ijara, sug‗urta, kafolatlash va boshqalar ko‗zda tutiladi. 
Lizing  -  ijara  munosabatlarining  bir  turi  bo‗lib,  bunda  lizing  beruvchi  o‘z  hisobidan 
ishlab  chiqaruvchi  (sotuvchi)dan  lizing  obyektini  xarid  qilish  maqsadida,  u  bilan  lizing 
oluvchining topshiriqnomasiga ko‗ra, shartnoma tuzish majburiyatini  olishi,  lizing oluvchi esa, 
lizing obyektidan foydalanish evaziga lizing beruvchiga lizing to‗lovlarini to‗lash majburiyatini 

---

o‗z  zimmasiga  olishini  o‗zida  mujassam  etuvchi,  mol-mulkni  sotib  olinishini  moliyalashtirish 
bo‗yicha ijara munosabatlari shaklidir. 
Lizing  -  vaqti-vaqti  bilan  pul  to‗lab  turish  evaziga  mol-mulkni  ma‘lum  bir  muddatga 
mijozga berishdir. 
Lizing  -  yuridik  va jismoniy shaxslarga shartnoma asosida, vaqtinchalik ishlatish  uchun 
ma‘lum  to‗lov  evaziga  mol-mulkni  sotib  olish  maqsadida  bo‗sh  yoki  jalb  qilingan 
investitsiyalarni yo‗naltirish bo‗yicha tadbirkorlik faoliyatidagi majburiyatlarning bir turidir. 
Lizing  -  ijara  muddati  mobaynida  ijaraga  beruvchi  mol-mulkka  nisbatan  huquqlarini 
saqlab  qolgan  holda,  ijaraga  oluvchi  uchun  ishlab  chiqarishda  foydalanish  maqsadlarida  sotib 
olingan mol-mulk ijarasining turidir. 
«Xalqaro  moliyaviy  lizing  to‗g‗risida»gi  Konvensiyada  moliyaviy  lizingning  ta‘rifi 
quyidagichadir:  Moliyaviy  lizing  kelishuvlarida  bir  tomon  (lizing  beruvchi)  ikkinchi  tomon 
(lizing  oluvchi)  tomonidan  bildirilgan  tasnif  va  shartlar  asosida,  uchinchi  tomon  (mol  yetkazib 
beruvchi)  bilan  kelishuv  (yetkazib  berish  to‗g‗risida  kelishuv)ga  ko‗ra,  lizing  beruvchi  ishlab 
chiqarish vositalarini yoki boshqa uskunalarni sotib oladi va foydalanuvchi (lizing oluvchi) bilan 
bitim (lizing kelishuvi) tuzish asosida, unga lizing to‗lovlari to‗lab turish evaziga, uskunalardan 
foydalanish huquqini beradi. 
Shunday  qilib,  konvensiyaga  asosan  lizing  shartnomasining  o‗ziga  xos  xususiyatlari 
quyidagilardan iboratdir: 

  mijoz lizing uskunalarini yetkazib beruvchilarni mustaqil ravishda aniqlaydi; 

 
uskunalar  tuzilgan  yoki  endi  tuziladigan  va  sotuvchiga  ma‘lum  bo‗lgan  lizing  shartnomasi 
asosida xarid qilinadi; 

 
lizing  uskunalarining  lizing  shartnomasi  asosida  hisoblangan  to‗la  yoki  katta  qismi 
qiymatining amortizatsiyasini hisobga olgan holda, davriy to‗lovlar amalga oshiriladi. 
Yuqoridagilar  asosida  aytish  mumkinki,  lizingga  berish  jarayoni  quyidagi  shartlarni 
taqazo  etadi:  mol-mulkning  xarid  qilishga  sarflangan  mablag‗larining  qaytarilishi,  lizing 
xizmatlarining  to‗lovliligi,  lizing  operatsiyasining  muayyan  muddatga  mo‗ljallanganligi  kabi 
ishlar  jumlasidan.  Mamlakatimizda  foydalanilgan  texnika  va  uskunalar  bozorining 
rivojlanmaganligi  bois,  yuqoridagilarga  qo‗shimcha  ravishda  yana  bir  shartni  -  lizing 
to‗lovlarining kafolatlanganligini ham qayd etish mumkin.  
Qonunchilikda  lizing  (moliyaviy  ijara)  ijara  munosabatlarining  alohida  turi  deb 
belgilanib,  unda  bir  taraf  (lizing  beruvchi)  ikkinchi  tarafning  (lizing  oluvchining)  topshirig‗iga 
binoan  uchinchi  tarafdan  (sotuvchidan)  lizing  shartnomasida  shartlashilgan  mol-mulkni  (lizing 
obyektini)  mulk  qilib  sotib  oladi  va  uni  shu  shartnomada  belgilangan  shartlarda  haq  evaziga 
egalik qilish va foydalanish uchun lizing oluvchiga o‗n ikki oydan ortiq muddatga beradi.  
Ushbu  ta‘rifdan  ko‗rinib  turibdiki,  lizing,  ijaraga  olinayotgan  mulkni  topshirish, 
shartnomaning  tijorat  asosida  ekanligi,  ijaraga  oluvchi  mulkka  vaqtinchalik  egalik  qilishi  va 
undan foydalanishi kabi ijaraga xos umumiy xususiyatlar bilan birga, lizingning o‗zigagina xos 
bo‗lgan shartnoma, uch tomon (lizing beruvchi, lizing oluvchi, sotuvchi) qatnashishi sharti, bilan 
tuzilgan  shartnoma  munosabatlari  majmui  mavjudligi  va  lizing  beruvchi  tomonidan  lizing 
predmetini  lizingga  topshirish  maqsadida  maxsus  sotib  olinishi  kabi  xususiyatlarga  ega. 
Bulardan  tashqari  qonunchilikda  lizing  shartnomasining  eng  kam  muddati  12  oy  qilib 
belgilangan.  Ayni  vaqtning  o‗zida  qonunchilikda  lizing  shartnomasining  maksimal  muddatlari 
cheklanmagan. 
Qonunchilikda  lizing  faoliyati,  lizing  beruvchi  o‗z  mablag‗lari  va  (yoki)  jalb  etilgan 
mablag‗lar  hisobidan  lizing  obyektini  sotib  olishi  va  uni  lizing  shartnomasi  bo‗yicha  lizing 
oluvchiga berishi borasidagi investitsiya faoliyatining bir turi deb belgilangan. 
Shunday  qilib,  O‗zbekistonda  lizing  (moliyaviy  ijara),  birinchidan,  investitsion 
faoliyatning bir turi sifatida belgilangan bo‗lib, bu hol lizingning iqtisodiy mohiyatini to‗g‗ri aks 
ettiradi. 
Zero, 
lizing 
kreditlar 
hisobidan 
moliyalashtirish 
va 
asosiy 
vositalarni 
moliyalashtirishning  boshqa  turlari  bilan  bir  qatorda,  korxonalarning  kapital  qo‗yilmalarini 
moliyalashtirishning  yana  bir  uslubi  hisoblanadi.  Ikkinchidan,  lizing  operatsiyalarini 

---

moliyalashtirish  uchun  lizing  beruvchilar  nafaqat  o‗z  mablag‗laridan,  balki  jalb  qilingan 
mablag‗lardan ham foydalanish imkoniyatlari mavjud. 
Moliyaviy  lizing  -  mol-mulkni  sotib  olish  va  keyinchalik  uni  ma‘lum  to‗lov  evaziga 
vaqtincha  egalik  qilishga  va  foydalanishga  topshirish  bilan  bog‗liq  ravishda  vujudga  keluvchi 
mulkiy va iqtisodiy munosabatlar majmuidir.  
Klassik  lizing  uch  tomon:  lizing  beruvchi,  lizing  oluvchi  va  sotuvchi  ishtirok  etishini 
nazarda  tutadi.  Amalda  lizing  operatsiyasining  mazmuni  quyidagidan  iborat:  Lizing  olishni 
mo‗ljallagan  shaxs,  o‗zining  moliyaviy  mablag‗lari  yo‗qligi  yoki  yetishmasligi  sababli  lizing 
kompaniyasiga  lizing  bitimi  tuzish  maqsadida  murojaat  etadi.  Ushbu  bitimga  muvofiq,  lizing 
oluvchi o‗zi uchun zarur bo‗lgan mulkka ega bo‗lgan sotuvchini tanlaydi, lizing beruvchi esa uni 
o‗z  mablag‗lari  hisobidan  sotib  oladi  va  lizing  oluvchiga  ma‘lum  bir  muddatga  lizing 
shartnomasida belgilangan to‗lov asosida foydalanishga beradi. Shartnoma muddati tugagandan 
so‗ng,  uning  shartlaridan  kelib  chiqqan  holda,  lizing  predmeti  lizing  beruvchi  tomonidan 
qaytarib olinadi yoki lizing oluvchining mulki bo‗lib hisoblanadi. 
Agar  lizing  munosabatlari  majmuini  alohida  tarkibiy  qismlarining  muhimliligi  nuqtai 
nazaridan  ko‗rib  chiqsak,  mol-mulkni  vaqtinchalik  foydalanishga  berilishi  asosiy  o‗rin 
egallashini  e‘tirof  etish  zarur.  Mol-mulkning  oldi-sotdi  masalalari  esa  ikkinchi  darajalidir. 
Shuning uchun lizing munosabatlari davomida asosiy e‘tibor lizing shartnomasining bajarilishiga 
qaratiladi.  
Iqtisodiy  jihatdan  tahlil  etilganda,  lizing  kredit  munosabatlari  va  investitsiyalarga 
o‗xshashdir.  Zero,  kredit  munosabatlari  uch  tamoyilga  asoslanadi:  muddatlilik  (kredit  ma‘lum 
muddatga  beriladi),  mablag‗larning  qaytarilishi  (belgilangan  muddatda  qaytarish)  va  to‗lov 
(ko‗rsatilgan  xizmatlar  evaziga  haq  olinadi).  Biroq,  shartnoma  ishtirokchilari  pul  mablag‗lari 
bilan  emas,  balki  mol-mulk  (asosiy  kapital)  bilan  ish  yuritadilar.  Shu  munosabat  bilan  ayrim 
hollarda lizingni asosiy vositalarga qo‗yilgan kredit sifatida turkumlaydilar, shakliga ko‗ra esa u 
investitsion moliyalashtirishga yaqindir.  
Lizing shartnomasini amalga oshirish uchun lizing beruvchi o‗zining bo‗sh mablag‗lariga 
yetarli darajada ega bo‗lishi yoki uning «arzon» pullarni jalb qilish imkoniyati mavjud bo‗lishi 
lozim.  Bizning  mamlakatimiz  sharoitida  banklar,  boshqa  kredit  muassasalari  yoki  moliyaviy 
tuzilmalar  ishtirokida  tashkil  etilgan  lizing  kompaniyalari  shunday  ob‘ektlar  sifatida  xizmat 
qilishlari mumkin. 
Lizingning  jahonda  tan  olingan  2  turi  -  moliyaviy  lizing  (finance  lease)  va  operatsion 
lizing (operating lease) mavjud. Bizning mamlakatimizda «operating lease» operativ lizing nomi 
bilan yuritiladi. Ikki lizing turining farqlanishi asosida asbob-uskunalardan foydalanish muddati 
hamda lizing mulkining nobud bo‗lishi va buzilishi kabi qaltisliklarning taqsimlanishi yotadi.  
Operativ  lizingda  shartnoma  muddati  lizing  predmetining  me‘yoriy  xizmat  qilish 
muddatidan kamroq bo‗lib, shu sababli lizing to‗lovlari mulk qiymatini qoplamaydi. Bu xatarni 
kamaytirish maqsadida, lizing beruvchi o‗z mulkining qiymatini qoplash uchun mulkni bir necha 
bor  foydalanishga  beradi,  ammo  bu  uskunaga  talab  bo‗lmaganda,  lizing  beruvchi  mulki 
qiymatining  qoplanmaslik  havfi  oshib  boradi.  Shu  sababli,  teng  sharoitlarda  operativ  lizing 
to‗lovlari moliyaviy lizing to‗lovlariga nisbatan yuqoriroq bo‗ladi. 
Ijaraning  uzoq  muddatliligi  va  mulkning  to‗la  qiymatini  yoki  ushbu  qiymatning  katta 
qismini amortizatsiya qilish moliyaviy lizing uchun xosdir. Shartnoma muddati mobaynida lizing 
beruvchi lizing to‗lovlari asosida mulk qiymatini qoplaydi va lizing bitimidan foyda ko‗radi. 
Lizing keng tarqalishining sababi, oddiy ssuda oldidagi uning qator ustunlik tomonlaridir. 
Ular qatorida quyidagilarni qayd etish mumkin: 
1.  Oddiy,  uzoq  muddatli  kreditdan  foydalanib,  uskunalar  sotib  olish  uchun  korxona  o‗z 
mablag‗lari  hisobidan  avans  shaklida  15%  dan  kam  bo‗lmagan  to‗lovlarni  amalga  oshirishi 
kerak.  Lizingda  shartnoma  mol-mulk  (asbob-uskuna)ning  to‗la  qiymati  miqdorida  tuziladi. 
Lizing  to‗lovlari  esa  odatda  uskunalar  yetkazib  berilgandan  so‗ng  yoki  ma‘lum  bir  muddat 
o‗tgandan keyin amalga oshiriladi. 

---

2.  Kichik  va  o‗rta  korxonalar  uchun  lizing  shartnomasini  tuzish  kredit  olishga  nisbatan 
yengilroq kechadi. Ayrim lizing kompaniyalari lizing oluvchidan hatto hech qanday kafolat talab 
qilmaydi,  chunki  uskunalarning o‗zi  kafolat  vazifasini o‗taydi.  Lizing oluvchi  lizing shartlarini 
bajarmagan taqdirda, lizing kompaniyasi mol-mulkini qaytarib oladi. 
3.  Lizing 
bitimlari 
kreditga 
nisbatan  o‗zgaruvchan  bo‗lib,  sotib  oluvchiga 
moliyalashtirishning  qulay  sxemasini  ishlab  chiqish  imkonini  beradi.  Kredit  hamma  vaqt 
belgilangan muddatda va hajmdagi to‗lovlarni amalga oshirishni taqozo etadi. Lizing to‗lovlari 
tomonlar kelishuviga binoan, oyma-oy, chorakma-chorak va h.k. bo‗lishi, to‗lov summalari ham 
bir-biridan farqlanishi mumkin.  Lizing to‗lovlari  stavkasi  qat‘iy belgilangan  yoki  o‗zgaruvchan 
bo‗lishi  mumkin.  Bazi  hollarda  lizing  to‗lovlari  lizingga  olingan  asbob-uskunalarda  ishlab 
chiqarilgan  tovarlar  sotuvidan  tushgan  tushumlar  orqali  qoplanadi  yoki  korxona  lizing 
beruvchiga  xizmat  ko‗rsatishi  evaziga  qoplanishi  mumkin.  Lizing  to‗lovlari  ishlab  chiqarish 
xarajatlariga  kiritiladi  va  shu  orqali  lizing  oluvchining  soliqqa  tortiladigan  daromadlar  bazasini 
kamaytiradi.  
4.  Lizing  oluvchi  doimiy  ravishda  o‗zining  asbob-uskunalarini  yangilab  turishi  mumkin. 
Mulkning eskirishidan kelib chiquvchi qaltisliklar to‗laligicha lizing beruvchi zimmasida bo‗ladi. 
5.  Ijaraga olingan mulkni hisobga olish afzalliklari. Lizing kelishuvlaridan kelib chiqadigan 
o‗z  moliyaviy  majburiyatlarini  nashr  etish,  shuningdek  lizing  mol-mulkini  hisobga  olish  va 
amortizatsiyasi  korxonaning  balansi  bo‗yicha  amalga  oshirilishi  hisoblanadi.  Balans  tuzilgan 
sanada  majburiyatlar  bo‗yicha  raqamli  axborot  Lizevropning  lizing  bitimlarini  hisobga  olish 
bo‗yicha  asosiy  tamoyillari  bo‗lib  balansga  ilova  ko‗rinishida  tayyorlanishi  mumkin.  Bunda 
quyidagilarni  aks  ettirish  lozim:  joriy  moliyaviy  yildagi  lizing  to‗lovlarining  summasini; 
shartnoma davridagi ijara to‗lovlarining umumiy summasini va ularning balans tuzilgan sanadagi 
bahosini.  Ko‗pgina  mamlakatlarda  qonunchilik  tomonidan  korxonalarning  o‗z  va  qarzga 
olinadigan mablag‗lari bir-biriga nisbatan aniq mutanosiblikda bo‗lishi belgilangan. Zero, lizing 
bitimiga  binoan,  mol-mulk  lizing  beruvchining  balansida  hisobga  olinadi,  ya‘ni  lizing  oluvchi 
o‗zining ishlab chiqarish quvvatlarini mutanosiblikni buzmasdan kengaytirishi mumkin.  
6.  Xalqaro  lizing  operatsiyalarda  lizing  oluvchi  lizing  beruvchi  davlatning  soliq 
imtiyozlariga ega bo‗lib, shu yo‗l orqali to‗lovlar kamayadi, hamda (bu asosan operativ lizingda 
bo‗ladi)  lizing  beruvchilar  va  ularning  vakillari  tomonidan  qo‗shimcha  xizmatlar  ko‗rsatiladi 
(masalan,  texnik  xizmat  va  ijaraga  olingan  asbob-uskunalarni  ta‘mirlash,  foydalanish  uchun 
maslahatlar, nou-xauning olinishi, ehtiyot qismlarni yetkazib berish va h.k.). 
7.  Xalqaro  valyuta  fondi  davlatlarning  qarzdorliklarini  hisoblaganda  lizing  shartnomalari 
qiymatini hisobga olmaydi, ya‘ni alohida davlatlar uchun Fond tomonidan o‗rnatiladigan kredit 
qarzdorligi limitini oshirish ehtimoli mavjud bo‗ladi. 
Lizing munosabatlarining asosiy qatnashchilari uchun mavjud afzalliklar: 
Lizing oluvchi subyektlar uchun: 

  eskirayotgan  texnika,  uskuna  va  jihozlarni  eng  zamonaviylari  bilan  almashtirish 
imkoniyatlari tug‗iladi; 

 
bir vaqtning o‗zida mulkni sotib olish va moliyalashtirish masalasi hal etiladi; 

 
sotib olinayotgan uskunaning umumiy qiymatini bir paytning o‗zida to‗lash muammosidan 
ozod bo‗ladi; 

  lizingning operativ turi tadbiq etilganda, mulkka solinadigan soliqdan ozod etiladi; 

 
zamonaviy texnologiyani ishlatishdan hosil bo‗ladigan foydaning kelishi tezlashadi; 

 
uskuna  qiymati,  uni  «Daromadga  qarab  buromad»  tamoyili  asosida  ishlatishdan  hosil 
bo‗lgan mablag‗lar hisobiga to‗lanadi; 

 
foyda  solig‗iga  tortiladigan  soliq  bazasi  hisoblanayotganda  lizing  to‗lovlari  ayrib 
tashlanadi. 
Lizing beruvchilar uchun:
 

 
taqdim etilayotgan xizmatlar ko‗lamini kengaytirish va eski mijozlarni saqlab qolish; 

  yangi mijozlarni jalb etish; 

 
o‗zining bo‗sh mablag‗laridan samarali foydalanish hamda qo‗shimcha foyda olish; 

---


 
mijoz  to‗lovga  qobiliyatsiz  bo‗lganda  zararni  kamaytirish.  Mulk  shaklida  investitsiya 
amalga  oshirilganda  pul  shaklidagi  kreditdan  farqli  o‗laroq,  mablag‗larning  qaytib 
kelmaslik  qaltisligi  kamayadi,  chunki  lizing  beruvchi  lizingga  topshirilgan  mulkka  egalik 
qilish huquqini o‗zida saqlab qoladi.  
Lizingga beriladigan uskunalarning sotuvchisi uchun: 

  mahsulot  sotish  bozorining  kengayishi.  Investitsiyalarning  cheklangan  miqdorda 
moliyalashtirilishi  ko‗p  hollarda  korxonalarga  texnologik  bazalarini  o‗z  vaqtida 
yangilashlariga imkon bermaydi.  
Davlat uchun: 

  investitsiya qo‗yilmalaridan maqsadli foydalanishni kafolatlash; 

  faol investitsiya siyosatini amalga oshirish; 

 
an‘anaviy moliyalashga qo‗shimcha ravishda mablag‗larni asosiy fondlarga qo‗yish; 

 
kichik  va  o‗rta  tadbirkorlik  sohasidagi  ishlab  chiqaruvchilar  faoliyatining  rivojlanishini 
rag‗batlantirish; 

 
qo‗shimcha  ma‘muriy  organlarni  tashkil  etmagan  holda,  faqat  iqtisodiy  uslublar  bilan 
ishlab chiqarishni rivojlantirish uchun investitsiyalarni amalga oshirish; 

 
yana  bir  muhim  foydali  tomoni  uskunalar  importi  bo‗yicha  bir  davlat  subyektlari 
tomonidan  imzolangan  xalqaro  lizing  shartnomalarining  umumiy  summasi  davlatning 
tashqi qarzlarini hisoblashda aks ettirilmaydi, bu esa ularga xalqaro moliyaviy institutlarda, 
masalan,  Xalqaro  valyuta  fondida  o‗zining  ijobiy  kredit  reytingini  saqlash  imkoniyatini 
beradi. 
Lizingning salbiy taraflari: 
Lizing sxemasidan asosiy vositalarni yangilashni moliyalashtirishda foydalanib, korxona 
daromad solig‗i to‗lashda tannarxdan lizing to‗lovini chegirib tashlanishi hisobiga mablag‗larni 
tejaydi,  lekin  jalb  qilingan  qarzning  lizing  kompaniyasi  bank  kreditiga  o‗z  foizlarini  qo‗shishi 
natijasida qimmatlashishi sababli, tashkilot xarajatlari yuqori bo‗lishi mumkin.  
Odatda  lizing  oluvchi  uchun  lizing  qiymati  oddiy  sotib  olish  bahosidan  yoki  bank 
kreditidan  yuqoriroq  bo‗ladi.  Jalb  qilingan  mablag‗lar  qiymati  lizing  kompaniyasi  uchun 
korxonaga nisbatan arzonroq bo‗lgan taqdirdagina lizing foydali hisoblanadi. 
Tadbirkorlik  faoliyati  uchun  foydalaniladigan,  iste‘mol  qilinmaydigan  har  qanday 
buyumlar,  jumladan  korxonalar,  mulkiy  majmualar,  binolar,  inshootlar,  asbob-uskunalar, 
transport vositalari hamda boshqa ko‗char va ko‗chmas mulk lizing obyektlari bo‗lishi mumkin. 
Ta‘qiqlangan  yer  uchastkalari  va  boshqa  tabiiy  obyektlar,  hamda  muomaladan 
chiqarilgan yoki lizing obyekti sifatida muomalada bo‗lishi cheklangan mol-mulk lizing obyekti 
bo‗lishi mumkin emas. 
Qonunda va Fuqarolik Kodeksida keltirilgan lizing obyektining ushbu izohi lizingga xos 
bo‗lgan  yangi  xususiyatni  -  lizing  oluvchi  lizing  obyektidan  faqat  tadbirkorlik  faoliyatida 
foydalanishi mumkinligini alohida qayd etadi. Lizingning ijaradan asosiy farqi ham, keyinchalik 
sotib  olishdan  iborat.  Lizingda  faqat  biznes,  tadbirkorlik  faoliyati  moliyalashtirilib,  qo‗shimcha 
ishchi o‗rinlari tashkil etiladi, byudjetga soliq ko‗rinishida tushumlar ko‗paytiriladi va mamlakat 
iqtisodiyotining umumiy rivojlanishiga ko‗maklashiladi.  
Lizing  obyekti  lizing  oluvchining  krediti(qarzi)  hisobidan  olingan  taqdirda,  aniq  lizing 
obyektiga  nisbatan  lizing  beruvchining  kreditori  va  lizing  oluvchi  bir  shaxs  timsolida  ish 
ko‗rishiga yo‗l qo‗yilmaydi. 
Lizing beruvchi mol-mulkni bo‗lajak foydalanuvchidan sotib olgan taqdirda yoxud lizing 
beruvchi kelajakda mol-mulkni ishlab chiqaruvchiga lizing bo‗yicha topshirish uchun undan shu 
mol-mulkni  sotib  olish  maqsadida,  uni  mablag‗  bilan  ta‘minlagan  taqdirda,  bir  shaxsning  o‗zi 
ham lizing oluvchi, ham ishlab chiqaruvchi bo‗lishiga yo‗l qo‗yiladi. 
Lizing beruvchi, lizing oluvchi va sotuvchi lizing subyektlaridir. 
Lizing  shartnomasi  bo‗yicha  lizing  oluvchiga  kelgusida  topshirish  maqsadida  lizing 
obyektini mulk qilib oluvchi shaxs lizing beruvchi deb e‘tirof etiladi. 

---

Egalik qilish va foydalanish uchun lizing shartnomasi bo‗yicha lizing obyektini olayotgan 
shaxs lizing oluvchi deb e‘tirof etiladi. 
Lizing beruvchi lizing obyektini kimdan olayotgan bo‗lsa, shu shaxs sotuvchi deb e‘tirof 
etiladi. 
Eng ko‗p uchraydigan lizing beruvchilar: 

  Bank yoki uning filiali; 

  Lizing  operatsiyalarni  amalga  oshirish  uchun  maxsus  tashkil  etilgan  lizing 
kompaniyalari; 

 
Lizing  shartnomasini  moliyaviy  ta‘minlashdan  tashqari  xizmat  ko‗rsatish,  mulkni 
ta‘mirlash,  o‗qitish,  maslahat  va  h.k.  kabi  moliyaviy  bo‗lmagan  xizmatlarning  to‗la 
majmuini amalga oshiruvchi ixtisoslashgan lizing kompaniyasi.  
Lizing oluvchi, lizing beruvchi va sotuvchilardan tashqari lizing munosabatlarida boshqa 
kredit  tashkilotlari,  banklar,  sug‗urta  va  konsalting  kompaniyalari,  davlat  tomonidan 
boshqariladigan  tadbirkorlik  faoliyatini  qo‗llab  quvvatlaydagan  organlar  ham  qatnashishi 
mumkin. 
Qonunchilikka  muvofiq  lizing  beruvchi,  lizing  oluvchi  va  sotuvchilar  yuridik  hamda 
jismoniy shaxslar bo‗lishlari mumkin.  
Ta‘kidlash  joizki,  «Xususiy  tadbirkorlik  to‗g‗risida»gi  Nizomga  muvofiq  tijorat, 
jumladan lizing faoliyatini amalga oshirish uchun jismoniy shaxslar xususiy tadbirkor mavqiega 
ega  bo‗lishlari  lozim.  Shuningdek,  lizing  predmeti  lizing  oluvchining  krediti  (qarzi)  hisobidan 
sotib  olingan  taqdirda,  lizing  beruvchi  va  lizing  oluvchi  sifatida  bitta  shaxs  qatnashishi 
qonunchilik  asosida  taqiqlangan.  Shunday  qilib,  masalan,  bank  lizing  beruvchiga  kredit  berib, 
so‗ngra ushbu kredit hisobidan sotib olingan mulkni lizingga olishi mumkin emas.