1 Мавзу: «Бозор инфратузилмаси иктисодиёти» фанининг предмети ва вазифалари

2. Auditorlik faoliyatining turlari. 
 
 Auditorlik  tekshiruvi  jarayonida  mijoz  va  auditorning  o‗zaro  munosabati  bo‗yicha 
quyidagi tiplarga bo‗linadi: 
a)  rasmiy.  Bu  tipdagi  mijozlar  auditor  bilan  yaqin  aloqalar  o‗rnatmaydilar  va  auditorlik 
tekshiruvini iloji boricha tezroq o‗tkazishni talab qiladilar. Bunday hollarda auditordan auditorlik 
xulosasini mijoz uchun kam vaqt va kam moddiy xarajatlar bilan tayyorlab berish talab etiladi; 
b) 
norasmiy. 
Bu 
tipdagi 
mijozlar 
auditorlar 
bilan 
yaqin 
aloqa o‗rnatadi va uning yordamiga ishonadi. Bunday hollarda esa tashqi auditor o‗zining asosiy 
ishini  bajarib,  o‗zini  mustaqilligini  saqlagan  holda  bir  qator  xizmatlar  ko‗rsatadi,  ya‘ni 
maslahatlar, tahlil, amaliy yordam ko‗rsatish va hokazo. 
Mijoz va auditor o‗rtasidagi o‗zaro tushunishni belgilovchi qo‗shimcha hujjat - bu auditor 
o‗z mijoziga yuboruvchi audit tekshiruvini o‗tkazishga rozilik xati. 
Xatning asosiy mazmuni quyidagilardan iborat: 
-  auditor  obyektini  ta‘riflash  (buxgalteriya  hisobi  va  moliyaviy  hisobotlar)  va  ularning 
hajmlarini aniqlash (tekshiruvning mazmuni va muddati);  
- ko‗rsatilgan ma‘lumotlarning aniqligi uchun mijozning majburiyati; 
- me‘yoriy hujjatlarga asoslangan holda audit chegaralarini aniqlash; 
-  xulosa  turi,  hisobdagi  muhim  kamchiliklar  va  xatolar  tavakkalchiligini  ichki  nazorat 
tizimini mukammal emasligi sababli aniqlash; 
-  auditda  o‗tkaziladigan  hamma  sintetik  va  analitik  hisob  yozuvlariga  hamda  barcha 
hujjatlardan erkin foydalanish; 
- auditorning tijorat sirini saqlash bo‗yicha mas‘uliyati.  
Audit  o‗tkazish  bo‗yicha  shartnoma  tadbirkorlik  jamiyatida  qo‗llaniladigan  shartnomalar 
kabi  mijoz  va  auditorning  o‗zaro  munosabatini  aniqlovchi  rasmiy  hujjatdir.  Ammo  bu 
shartnomaning boshqalardan farqi shundan iboratki, unda uchinchi shaxslarning qiziqishini ham 
e‘tiborga olishadi. Audit o‗tkazish bo‗yicha shartnoma qanchalik aniq tuzilgan bo‗lsa mijoz va 
auditor o‗rtasidagi o‗zaro munosabat shunchalik qarama-qarshiliksiz bo‗ladi.  
Korxona  to‗g‗risidagi  umumiy  axborot  hisobotlarining  haqiqiyligi  haqida  asoslangan 
xulosaga kelish uchun zarur. Xususan, korxonaning faoliyat va tarmoq xususiyatlarini, ularning 
tashkiliy  tuzilishini,  ishlab  chiqarish,  moliyaviy  va  boshqa  aloqalarini  aniqlash,  yuridik 
majburiyatlari bilan tanishish kerak. 
Korxona haqidagi axborotning asosiy manbalari:  
-  boshqaruv  xodimlari  bilan  muhokamalar,  yuqori  rahbarlar  va  ijrochi  xodimlar  bilan 
uchrashuvlar,  ya‘ni  hisob  yurgizish  bilan  bevosita  band  bo‗lmagan  xodimlar  bilan  suhbatlar 
axborotni birinchi kun olish imkonini beradi; 
-asosiy 
bo‗limlarni, 
ishlab 
chiqarish 
birliklarini, 
omborlarini 
ko‗rish, 
bu 
o‗z 
navbatida 
aktivlarni 
saqlash 
va 
ishlab 
chiqarish 
sharoitlari 
to‗g‗risida 
tasavvurga 
ega 
bo‗lish 
imkoniyatini yaratadi; 
- ichki va tashqi hisobotlar (moliyaviy hisobot shakllari).  
Auditor  mijozning  tadbirkorlik  faoliyatiga  ta‘sir  ko‗rsatuvchi  ichki  va  tashqi  omillarni 
aniqlashi shart. 
Tashqi omillarga makroiqtisodiyot va tarmoq omillari kiradi. 
Makroiqtisodiy omillar: 
-  asosiy  faoliyat  (o‗sish,  pasayish),  xalqaro  savdo,  tarif  tusiqlari,  soliqqa  tortishdagi 
o‗zgarishlar, chet el bozorlariga bog‗liklik valyuta kursini tebranishi, tashqi nazorat tizimi, davlat 
siyosatini  o‗zgarishi,  foiz  stavkalarini  korxona  barqarorligiga  ta‘siri,  iste‘molchi  likvidligiga 

---

ta‘sir  ko‗rsatuvchi  iqtisodiy  omillar,  qimmatli  qog‗ozlar  indeksini  o‗zgarishi  va  mulkchilik 
bozorini rivojlanishi.  
Tarmoq omillari: 
  - tartibga solish muhiti (yangi  yoki kutilayotgan qonunchilik dalolatnomalari, masalan baholar 
ustidan yoki atrof muhitning ifloslanishi nazorati); 
  - iqtisodiy sharoitlar (tarmoqni qiskartirishi yoki kengayishi, yuqori tavakkalchilikli tarmoqlarni 
vujudga kelishi, jiddiy baxo raqobati, faoliyat o‗zluksizligi va mavsusmiyligi); 
  -  mehnat  (mehnat  muammolari,  oddiy  bo‗lmagan  mehnat  siyosati,  tarmoq  buylab  ishsizlik, 
tarmoq buyicha ish xaqi darajasi, ma‘lum kasb xodimlari etishmasligi, malakasi). 
Mijoz  faoliyatiga  ta‘sir  ko‗rsatuvchi  ishlab  chiqarish  omillari  quyidagi  guruhlarga 
bo‗linadi: 
a) umumiy masalalar: 
-    korxona  tarixi,  biznes  tarkibi,  ishlab  chiqarish  faoliyati  turlari,  biznesning  tezda 
kengayishi,  mavjud  va  ehtimoli  bor  kelishmovchiliklar,  korxona  rahbariyatining  o‗z  korxonasi 
va  tarmoq  haqidagi  fikri,  rahbariyatning  rivojlanish  natijalari  va  tendensiyalari  haqidagi  fikri, 
rahbariyatning asosiy yumushlari, audit o‗tkazishni kutishlari. 
b) mulkchilik: 
-  mijoz mulkining xususiyatlari, mijoz aksiyalarining kursi, mijoz aksiyalari bilan odatdagi 
bo‗lmagan savdo operatsiyalari. 
d) faoliyatning asosiy strategiyasi: 
- 
rejadagi 
yoki 
muljaldagi 
xaridlar, 
ishlab 
chiqarishdagi 
kutilayotgan 
o‗zgarishlar, 
kapital 
quyilmalar, 
rejadagi 
bozorni 
kengaytirish, soliqlarni rejalashtirish. 
e) direktorlar kengashi va yuqori boshqaruv xodimlari: 
- 
boshqruv  xizmatining  mustaqillik  darajasi,  kengash  majlislarini  o‗tkazish  tezligi, 
ijrochilarning noqonuniy harakatlarni amalga oshirishiga majbur qilish, boshqaruv xodimlarning 
ish haqiga ta‘sir qiluvchi omillar. 
f) operatsiyalar: 
- 
mijoz  mahsuloti  va  xizmatidan  asosiy  foydalanuvchilar,  mahsulot  ishlab  chiqarish 
bosqichlari  va  usullari  hamda  u  bilan  bog‗lik  bo‗lgan  tavakkalchiliklar,  ishlab  chiqarish 
quvvatlarining  xarakteri  va  joylashishi,  markazlashtirilmagan  jarayonlarni  markaziy  apparat 
tomonidan nazorat darajasi, ishlab chiqarish tannarxi omillari, mol yetkazib beruvchilardan qarz 
olish  imkoniyati,  mol  yetkazib  beruvchilarning  holati,  ishlab  chiqarish  quvvati,  ishlab 
chiqarishning  texnik  muammolari,  ishlab  chiqarish  uzluksizligining  davomiyligi  va 
egiluvchanligi. 
g) moliya: 
- 
pul mablag‗lari oqimlarining davomiyligi, investitsiya siyosati va protseduralari, foyda 
darajasi, asosiy bank operatsiyalari, lizingdan foydalanish, kafolatlar va boshqa to‗lovlar hamda 
majburiyatlar. 
h) marketing: 
- 
asosiy  xaridorlar  va  bozorlar,  ma‘lum  xaridorlarga  suyanish,  loyihalar  va 
operatsiyalar,  xaridorlarning  moliyaviy  holati,  muhim  raqiblar  va  mijozning  bozordagi  holati, 
bozorning  stabilligi  va  mavsumiy  tendensiyalar,  mahsulotning  buzilishi,  ikkilanuvchi 
imkoniyatlarga ega bo‗lgan yangi mahsulot turi, xaridorlarning ba‘zilarini afzal ko‗rish, reklama 
va uning samaradorligi, marketing natijalari darajasi. 
i) xodimlar: 
- 
asosiy  xodimlarning  malakasi,  tajribasi,  xizmatchilarni  ishga  qabul  qilish  siyosati, 
xizmatchilarning  ish  haqi  va  mukofotlari,  foydani  taqsimlash,  xodimga  nisbatan  boshqaruv 
rejalari, kadrlarning tez-tez o‗zgarishi. 
Avvalombor auditor mijozning yuridik xizmatlari nizomi, qayd etish hujjatlari, direktorlar 
kengashi  va  aksiyadorlar  yig‗ilishi  majlisi  qarorlari  bilan  tanishishi  kerak.  Bu  orqali  auditor 
quyidagi masalalar yechimini topishi mumkin: 

---

- olingan foydaning taqsimlanishi; 
- e‘lon qilingan dividendlar; 
- yutuqlar to‗lash; 
- imzolangan shartnomalar va kelishuvlar; 
- mulk xarid qilish; 
- muddatli qarzlar, kafolatlar berilishi; 
- imzo qo‗yish huquqiga ega bo‗lgan shaxslar. 
Dastlabki  rejalashtirish  jarayonida  auditor  mijoz  bilan  hamkorlik  qilishning  maqsadga 
muvofiqligi  masalasini  hal  qilish  kerak;  mijozni  auditor  xizmatiga  muxtojligi  sabablarini 
aniqlash  lozim,  tekshiruv  amalga  oshish  uchun  shtatni  shakllantirish  hamda  mijoz  bilan 
shartnoma to‗zishi zarur. 
Auditorlik  tekshiruvini  amalga  oshirishda  muddat  muammosi  borligi  sababli  korxonaning 
moliyaviy  xo‗jalik  faoliyatini  to‗lik  tekshirish  imkoniyati  yo‗q.  Shuning  uchun  tekshiruvni 
amalga oshirishda mijozning individual xususiyatlarini inobatga olish maqsadga muvofiqdir. 
Auditorlik tekshiruvi strategiyasi reja ko‗rinishiga ega bo‗lishi va auditor tomonidan yozma 
holda tayyorlanishi kerak. Bu rejaning maqsadi quyidagilardan iborat: 
- zarur testlarning hajmini va tipini dastlab aniqlash; 
- ularni o‗tkazish buyicha baholash; 
- tekshiruvni boshlashdan oldin mijoz bilan hamma savollar buyicha o‗zaro kelishishi; 
- audit o‗tkazishda asoslangan dalillarga ega bo‗lish lozim. 
Audit rejasi quyidagi bosqichlarni o‗z ichiga oladi: 
- dastlabki rejalashtirish; 
- umumiy axborotni to‗plash; 
- materiallarni baholash; 
- auditorlik tavakkalchiligini baholash; 
- ichki nazorat tizimini baholash. 
Auditorlik tekshiruvining samaradorligi uni rejalashtirish bosqichida baholanishi zarur. 
Ichki  nazorat  tizimini  (INT)  baholash  audit  masshtabini  baholash  va  rejalashtirish  uchun 
zarur.  Aniq  tashqil  qilingan  ichki  nazorat  tizimi  ichki  va  tashqi  audit  o‗tkazishda  auditorlik 
xatarini kamaytiradi.  Agarda  INT auditor tomonidan samarali deb baholansa, tekshiruv xajmini 
kamayishi yoki ba‘zi hollarda umuman o‗tkazmaslik imkonini beradi. 
Ichki nazorat tizimi quyidagilarning mavjud bo‗lishini talab etadi: 
a) ma‘lum huquq va majburiyatlarga ega bo‗lgan kompetent (omilkor) va ishonchli xodim. 
Bu  INTning  eng  muhim  elementidir.  Agarda  xodim  ma‘lum  talablarga  javob  bermasa,  butun 
tizim  samarasiz  bo‗ladi.  Shuning  uchun  auditor  o‗z  mulohazasini  subyektivligiga  qaramasdan, 
xodimlarni omilkor va halolligini aniqlashi zarur; 
b)  ma‘lum  majburiyatlarning  taqsimlanishi  xiyonat  va  o‗g‗riliklarning  oldini  olish  uchun 
majburiyatlar quyidagicha taqsimlanishi kerak: 
- aktivlarni saqlash va ularning hisobi bo‗yicha; 
- bitimlarni amalga oshirish bo‗yicha; 
-  hisob bo‗yicha,  ya‘ni agarda bir kishi hamma hisob  vazifalarini bajarsa, (operatsiyalarni 
qayd qilishdan boshlab, to balans tuzishgacha) xatoliklarga yo‗l qo‗yish ehtimoli ortadi; 
     d)  operatsiyalarni  amalga  oshirishda  zarur  protseduralarga  rioya  qilish.  Operatsiyalarni 
amalga  oshirishda  ijrochilarning  ma‘lum  qarorlari  barcha  shakldagi  talablarni  hamda 
operatsiyalarning hisobi bo‗yicha talablarni bajarishi kerak; 
    e)  hujjatlarni  saqlash  bo‗yicha  nazorat.  Barcha  hujjatlardagi  yozuvlar  quyidagi  talablarga 
javob berishi kerak: 
- qidirishni yengillashtirish uchun ketma-ket raqamlanishi; 
- operatsiyalar amalga oshirilgan vaqtda yoki darhol undan keyin tuzilishi; 
- yetarli, sodda va aniq tuzilishi. 
    f)  aktivlar  va  hujjatlar  ustidan  haqiqatdagi  nazorat.  Moddiy  javobgar  shaxslar  tomonidan 
moddiy aktivlarni va hujjatlarning haqiqatda tekshirishni matematik ravishda amalga oshirish; 

---

    g)  majburiyatlarning  bajarilishini  mustaqil  tekshirish.  Bu  ichki  auditning  funksiyalaridan 
biridir. 
Ichki nazorat tizimini yaratish quyidagi maqsadlarni ko‗zda tutadi: 
   - ma‘lumotlarning ishonchliligini ta‘minlash; 
   - aktivlar va yozuvlarni saqlash; 
   - INT qonuniy xujjatlarga va me‘yorlarga mos kelishini ta‘minlash; 
   - audit o‗tkazish xarajatlarini qisqartirish. 
Xalqaro auditorlik amaliyotida auditorlik tekshiruviga u yoki bu sohadagi ekspertlar taklif 
qilinadilar. Ekspertlar bu buxgalteriya hisobi va auditdan farqli o‗laroq bo‗lgan sohalarda bilim 
va  tajribaga  ega  bo‗lgan  mutaxassisdir.  Ekspertlar  quyidagi  savollar  bo‗yicha  o‗z  fikrini 
bildirishi mumkin: 
- asosiy vositalarni baholash; 
- 
uzoq 
muddatli 
shartnomalar 
bo‗yicha 
ishlarni 
baholash; 
tovar moddiy qiymatliklarning soni va tarkibini baholash; 
- foydali qazilma zahiralarini geologik aniqlash va ularni xarakteristikasi; 
- bitilgan shartnomalar, yuridik maslaxatlar va sud jarayonlari va boshqalar. 
Auditorlikga  ekspert  sifatida  mulkni  baholovchi,  yurist,  geolog,  injener  kabi  jismoniy  va 
yuridik  shaxslar  taklif  qilinishi  mumkin.  Ekspert  uning  malakasini  ko‗rsatuvchi  diplom  yoki 
litsenziyaga  ega  bo‗lishi  kerak.  U  mijoz  bilan  hech  qanday  qarindoshlik  yoki  moliyaviy 
munosabatlarga  ega  bo‗lishi  mumkin  emas.  Tekshiruvga  ekspertlarni  jalb  etish  auditorning 
auditorlik xulosasi uchun mas‘uliyatni kamaytiradi. 
Hisob-kitob  kliring  tashkiloti  (HKT)  -  qimmatli  qog‗ozlar  bilan  tuziladigan  bitimlar 
bo‗yicha  hisob-kitob  kliring  operatsiyalarini  amalga  oshiruvchi  investitsiya  muassasasidir. 
Kliring  -  bu  qimmatli  qog‗ozlar  bilan  tuzilgan  bitimlar  va  ijro  etish  uchun  bitimga  taalluuqli 
axborotni  yig‗ish,  taqqoslash,  tuzatish  hamda  buxgalterlik  hujjatlarini  tayyorlashga  doir 
operatsiyalarning  bajarilishini  nazarda  tutuvchi  o‗zaro  majburiyatlarni  belgilash,  aniqlash  va 
hisobga olish bo‗yicha amalga oshiriladigan faoliyat hisoblanadi. 
Hisob-kitob  kliring  tashkilotlari  qimmatli  qog‗ozlar  bilan  bitimlar  bo‗yicha  o‗zaro  hisob-
kitoblarning  o‗z  vaqtida  va  to‗liq  o‗tkazilishini  ta‘minlash,  ularning  oborotini  tezlashtirish, 
bitimlar  tuzishda  to‗lovlarning  kechiktirilishi  hamda  to‗lanmaslikning  oldini  olish,  tuzilgan 
bitimlarning  natijalarini  tezkorlik  bilan  umumlashtirish  va  qimmatli  qog‗ozlar  bozori 
ishtirokchilarini  fond  bozori  konyunkturasining  joriy  ahvoli  haqida  xabordor  qilib  turish 
maqsadida tashkil etiladi. 
O‗zbekistonda  hisob-kitob  kliring  tashkilotlari  istalgan  tashkiliy-huquqiy  shaklda  barpo 
etilishi mumkin. Hisob-kitob kliring faoliyatini amalga oshiruvchi investitsiya muassasasi ushbu 
faoliyatni qimmatli qog‗ozlar bozoridagi professional faoliyatning boshqa turlari bilan birga olib 
borish  huquqiga  ega  emas,  qimmatli  qog‗ozlarning  nominal  egasi  sifatidagi  faoliyat  bundan 
mustasno.