1-мавзу Ахлоқшунослик фанининг тадқиқот доираси, мақсади ва вазифалари.Ўрта асрлар мусулмон шарқи, янги давр Европа ахлоқшунослиги. Режа

қўриқлов
 
вазифаларини бажаради. Бошқарувчи ахлоқий муносабатлар 
муайян жамиятнинг меъёрлари талабларига мувофиқ ҳолда юзага келади 
улар мажбурият-вазифаларга дахлдордир. қўриқловчи ахлоқий муносабатлар 
шу меъёрларни бузувчи хатти-ҳаракатлар юз бериши натижасида пайдо ва 
ижтимоий таъсир чораларини амалга оширишни таьминлайди. Демак, 
ахлоқий муносабатларнинг субъекти якка шахслар, группалар, синфлар 
партиялар, давлатлар ва ҳ.к. бўлсин, бари бир ҳамиша одамлардир. Фақат 

---

38 
одамлар ва ижтимоий ходисаларгина эмас, балки табиат ва унинг 
элементлари ҳам ахлоқий муносабатларнинг объекти бўла олади.
Ижтимоий муносабатларнинг бошқа турларидан фарқ қилиб, ахлоқий 
муносабатларда ҳамиша ва ҳамма жойда ахлоқий меъёрлар ёки баҳолар 
таъсири кўриниб туради. Улар ахлоқий фаолият, хулқ, хатти-ҳаракатларда, 
атрофдаги ижтимоий борлиққа нисбатан ахлоқий таъсир кўрсатишда юзага 
чиқади. Ахлоқий муносабатлар миллий, хуқуқий, сиёсий ва бошқа 
муносабатлардан фарқ қилиб, фақат, танҳо ўзи қўлланиладиган соҳага эга 
эмас. Чунки ахлоқий муносабатлар, одатда ижтимоий муносабатлардаги, 
кўринишлардан алоҳида томонлари сифатида юзага чиқади. Бошқача қилиб 
айтганда, улар кишилар ижтимоий фаолиятини ҳар қандай кўринишларига у 
ёки бу даражада “киритилган”, улар хозиру, аммо ижтимоий фаолиятга 
сингиб кетмайди. Ахлоқий муносабатлар ижтимоий муносабатларнинг 
муайян бир томони бўлиши уларнинг ўзига хослиги, юқорида 
таъкидлаганимиздек, киши фаолиятини ўзига хос усулда белгилаб, хатти-
ҳаракатларни лузумий қилиб, ўзининг ахлоқий баҳони ифодалашдан иборат 
хусусиятини йўққа чиқармайди. Ахлоқий баҳо бўлган жойда зарурий тарзда 
кишининг у ёки бу ходисаларга ахлоқий муносабатлари ҳам бўлади. Ахлоқий 
муносабатларнинг 
баҳоловчи 
характери 
билан 
бирга 
императив, 
йўналтирувчи характерга эгалиги ҳам унинг ўзига хос белгисидир. Ахлоқий 
муносабатларда кишиларнинг фаолияти ва хатти-ҳаракатлари, улар 
муносабатларининг ахлоқий-амалий ифодаси сифатида асосий ўрин тутади. 
Айни пайтда ахлоқий муносабатлар бошқа ҳамма мафкуравий муносабатлар 
сингари мустақилдир. 
Шундай қилиб, ахлоқий муносабатлар ахлоқнинг элементи сифатида, 
биринчидан, ижтимоий 
муносабатларнинг 
бошқа 
турлари 
билан, 
иккинчидан, мураккаб бир бутунликни ташкил этадиган ахлоқнинг бошқа 
элементлари билан чамбарчас боғлиқ. Ахлоқнинг ҳаётбахш кучининг мезони 
ахлоқий муносабатлардир. Ахлоқ меъёрлари ахлоқий муносабатларнинг 
ифодасидир, агар ахлоқ меъёрлари ўз натижалари – ахлоқий 
муносабатлардан ташқари мавжуд бўлганда эди, ўзининг ижтимоий 
аҳамиятини йўқотган бўлар эди. Шундай қилиб, ахлоқнинг барча томонлари 
бир-бирини тақозо этади ва бир-бирини белгилайди.
Аммо ахлоқнинг барча томонларидаги мустаҳкам боғланиш улардаги 
фарқларни, хатто зиддиятларни ҳам йўққа чиқармайди. Масалан, ахлоқий 
муносабатлар ахлоқий онг синовдан ўтказган хулқ меъёрларининг амалиётда 
мустаҳкамланиш шакли бўлиб, мавжуд ҳодиса тариқасида намоён бўлади. 
Ахлоқий онг эса фақатгина мавжуд ахлоқий ходисаларгина эмас, шу билан 
бирга лузумий ходисаларни ҳам ифодалайди. Худди шу сабабли улар бир-
бирга мос келмайди. Улар ўртасидаги зиддиятга келганда эса, бу зиддиятлар 
қадимдаёқ сезилган эди. Файсасуфлар эса уларни ҳаётнинг ҳамда киши 
хулқининг такомиллашмаганлиги деб тушунтиришга уринган эдилар. 
Уларнинг баъзилари эса (