|
қатьий маслак,
ишонч
бўлмаса
, унинг бу хатти-ҳакатини ғайри тасидифий жўшқинлик
демасдан бўлмайди. Шу сабабли ахлоқий онгнинг марказий элементи
кишида маьлум ҳаёт шароитлари ва тарбия таъсирида қарор топган қатьий
билимлар ва ахлоқий тартиб-қоидаларга нисбатан барқарор эмоционал
муносабатдан иборат бўлган ишончдир. Ишонч хулқ меъёрсини субектив
қабул қилиш далили экалигини назарда тутиб, киши намуна оладиган ахлоқ
тўғрилиги ва адолатли эканлигига амин бўлишликка таянади.
Ахлоқий ишонч ўзига рационал ва эмоционал томонларни ифодалаб,
ҳаректерга турғунлик беради, шахснинг ахлоқан “зангламаслигига”
кафолатни, киши ҳар қандай қийин шароитларда ҳам ўз принципларидан
қайтмаслигига ишонишни яратади.
Ахлоқий онгнинг ўзига хос ва айни пайтда энг муҳим элементи
шахснинг ахлоқий сифатларидир,
антик даврда бу сифатлар “фазилатлар”
(ижобий сифатлар ва “нуқсонлар” (салбий сифатлар)га бўлинади. Ахлоқий
сифатлар – кишининг жамият бойлигига онгли, ихтиёрий муносабатини
кўрсатадиган турғун хусусият (белги)ларидир. Бу ахлоқий қиёфадаги шундай
белгиларки, улар истак ва ниятларни амалга оширишнинг, эхтиёжларни
қондиришнинг ахлоққа оид усулларини белгилайди. Ижобий ахлоқий
сифатлар (масалан, меҳнатсеварлик, камтарлик, хушмуомалалик, эзгулик,
самимият, инсоф, андиша сингарилар) шахснинг буюк бойлиги ҳисобланса,
салбий сифатлар (хоинлик, хасад, дағаллик, иродасизлик, мунофиқлик) унинг
нуқсонлари ҳисобланади. “Соф” ахлоқий шунингдек, “соф” ахлоқсиз
35
сифатлар мутлақо йўқдир. Ўзининг объектив аҳамиятига кўра, ижтимоий
баҳолов туфайли ахлоқли ёки ахлоқсиз, яъни фазилат ва нуқсон деб
ҳисобланадиган ахлоқий сифатлар бор холос.
Шундай қилиб, юқорида кўрганимиздек, ахлоқий онг жуда
серқиррадир. У ўзида ижтимоий ҳаёт амалиётсида шаклланган меъёрларни,
одоб қоидаларини, одатларни, аньаналарни, ахлоқий хис-туйғуларни,
ахлоқий ишончни, шахс ва маьлум ижтимоий группа учун типиклашган
сифатларни, ҳаётнинг маъноси ва мақсадига кишиларнинг қарашларини,
идеалларни, ахлоқий бойликлар ҳақидаги мулоҳазаларни ифодалайди.
қисқача, ахлоқий онг, умуман, онг сингари, ўзига ижтимоий психологияни ва
идеалогияни қамраб олгандир. Бунда ахлоқий қарашлар, кишининг тушунча
ва тасаввурлари, яъни ахлоқнинг этикавий-фалсафий томонлари биринчи
ўринда туради. Акс холда ахлоқ инсоният тараққиётининг илк босқичларида
юз бергани каби стихияли юз берадиган ижтимоий инстинктларнинг
зиддиятли комплексидан иборат бўлиб қолган бўларди.
Ахлоқнинг мазмуни ақлий ва ҳиссий моментлардан, яъни ахлоқий
онгдангина иборат эмас. Ахлоқий онг кишиларнинг кундалик хатти-
ҳаракатларида, уларнинг хулқида, кишиларнинг амалий ҳаётида намоён
бўлади. Шу сабабли ахлоқнинг иккинчи элементи – ахлоқий амалиётдир.
Ахлоқий амалиёт –
ахлоқий онг ходисалари (мотивлар, ниятлар, дунёқараш,
ахлоқий қадр-қиммат, эдеаллар ва ҳоказолар)да намоён бўладиган, амалга
ошадиган хулқни, сон-саноқсиз хатти-харакатлар, алоқа-муносабатларни
ахлоқий мақсадларга онгли бўйсундиришдир; кишининг ижтимоий ҳаётнинг
турли томонларига: меҳнатга, жамоага, оилага, қариндошларга, дўст-
биродарларга муносабати, фан, саньат, маданият соҳасидаги фаолияти,
шунингдек, кишининг ўзи гувоҳ бўлган ёки қатнашаётган кундалик ҳаёт
воқеаларига муносабатигина эмас, балки жамиятнинг шахсга, шунингдек
шахснинг табиатга ва ўз-ўзига муносабати ҳам ўз ифодасини топади.
Ахлоқлилик, хулқ
– ахлоқий амалиётга қараганда торроқ тушунча.
Хулқ
– кишининг онги ва иродаси билан белгиланадиган ахлоқий хатти-
ҳаракатларнинг йиғиндиси, ахлоқий тизимдир. Кишиларнинг ахлоқий
муҳитини яратишда катта роль ўйнайди. Хулқнинг бирлиги, биринчи
элементи –
хатти-ҳаракатдир.
Хатти-ҳаракат, мотив, кишининг ижобий ёки
салбий қимматга эга бўлган муайян ижтимоий аҳамиятли натижага олиб
келадиган конкрет фаолиятдир. Жамиятда мавжуд бўлган ахлоқий
талабларнинг ҳам ижобий, ҳам салбий кўринишлари хатти-ҳаракатларда
намоён бўлади. Ахлоқ, онг ва фаолият бирлиги тарзида, яхшилик ва
ёмонликнинг, адолат ёки адолатсизликнинг, виждонлилик ёки виждонсизлик
ва шу кабиларнинг охирги натижалари тарзида кўринадиган ҳужайра-бу
хатти-ҳаракатдир.
Хатти-ҳаракатлар тўғридан-тўғри фаолият қилишдангина иборат эмас.
Улар фаолиятсиз-сукут, пассивлик, лоқайдлик ёки бўлмаса имо-ишора,
қилиқ, қараш, оҳанг тарзидаги муносабатларда ҳам ифодаланиши мумкин.
Хулқда кишининг хатти-харакатларида унинг ички маьнавий дунёси,
фикри, туйғуси, интилишлари, одатлари акс этади. Шу сабабли хулқ ва
36
хатти-харакатларга қараб биз ўз мулоҳазаларимизни билдира оламиз.
Маълумки, бир ҳаракатнинг ўзи яхшилик, ҳам ёмонлик тариқасида
баҳоланиши мумкин. Албатта бундай ҳолда иккала баҳо ҳам тўғри
бўлавермайди. Ахлоқий баҳолаш нотўғри, субъектив бўлмаслиги учун
муайян
жамиятда
фақат
бирдан-бир
мумкин
бўлган
ахлоқий
муносабатларнинг объектив мезонига таянмоқ керак.
Бошқа кишилар манфаатларига дахлсиз бўлган,
“мен
”нинг ижтимоий
негизига ҳам тегмайдиган “соф индивидуал” фаолият ахлоқий жиҳатдан
“бетараф”дир. Айтайлик, киши балконда ўсаётган гулларга сув қуйди. Бу
ҳаракат ахлоқий ҳам эмас, ахлоқсизлик ҳам эмас. Мабодо бу киши бемор
ётган, гуллари қаровсиз қолган қўшнисининг гулларини суғорса, тамоман
бошқа гап. “Бетараф” хатти-харакатлар бошқа кишининг, жамиятнинг,
манфаатлари билан дахлдор бўлган чоғда ахлоқан баҳоланадиган маънога эга
бўлади. Кишиларнинг хатти-харакатлари, ўз-ўзидан эмас, балки ижтимоий
ҳаётининг бир бўлаги учун яхшилик ёки ёмонликдан иборат бўлади. У ёки бу
фаолиятни ахлоқ соҳасига киритиш учун шу фаолиятни ниманинг ҳаққи-
ҳурмати учун амалга оширилганлигини кўрсатадиган, яъни кишининг ўз
ҳаракатларига субъектив муносабатини ифодалайдиган
Do'stlaringiz bilan baham: |
