1-ma’ruza. Timsollarni tanib olishning asosiy tushunchalari va rivojlanish bosqichlari Reja

ko’nikmalariga ega bo’lishi kerak
. 
2. Asosiy tushunchalar va ta’riflar 
Ilmiy-texnik taraqqiyot rivojlanishining tezlashuvi ilg’or g’oyalar va tadqiqot 
yo’nalishlaridan foydalanishga asoslanadi. Bunday yo’nalishlardan biri timsollarni 
tanish usullari hisoblanadi. 
Timsollarni tanish masalalar sinfi “timsol” (“obraz”) tushunchasi bilan uzviy 
bogʻliq. Timsol soʻzi inglizcha “Pattern recognition” soʻzidan olingan [24]. “Pattern” 
soʻzi timsol tushunchasidan tashqari “model”, “bogʻliqlik”, “uslub” kabi 
tushunchalarga ham toʻgʻri keladi.
Timsollarni tanishning asosiy vazifasi
- bu timsollarning bir-biriga mosligini 
oʻrganishda ishlatiladigan, ya’ni ularning oʻxshashligini aniqlaydigan tanuvchi 
qoidalarni topishdan iborat. Agar ikkita timsol oʻrtasida moslik mavjud boʻlsa, 
timsollar bir-biriga oʻxshash deyiladi,
Shuni ta’kidlash kerakki, turli masalalarda timsol tushunchasiga turlicha ma’no 
beradilar. Bunga sabab, timsolni tanib olishda ularning qanday xususiyatlaridan 
foydalaniladi va bu xususiyatlarni aniqlashda (o’lchashda) qanday apparat 
qo’llanilishiga bog’liq. Timsollarning xususiyatlari qanchalik ko’p bo’lsa, timsol 
haqida ma’lumot shunchalik to’liq bo’ladi. Lekin ko’pchilik hollarda timsolni tanib 
olishimiz uchun biz timsollarni emas, balki ularning xususiyatlaridan foydalanamiz. 
Shuning uchun timsol deganda, biz qandaydir xususiyatlar tizimini tushunamiz. 
Asosiy tushunchalar.
TTO va sinflash masalalarini yechishda qo’llaniladigan 
asosiy tushunchalarni keltiramiz [1-5, 7-11, 13, 14, 20]: 

timsol - obyekt, signal, vaziyat, hodisa yoki jarayon bo’lib, u nomga va 
xususiyatlar tizimiga ega bo’ladi hamda ular ustida tanib olish yoki sinflashtirish 
amallari bajariladi; 

timsollar fazosi - shunday fazoki, uning o’qiga xususiyatlar, nuqtalar fazosiga 
sinflarning timsollar to’plami (TT) mos keladi; 

xususiyat - timsolda o’lchash mumkin bo’lgan oddiy yoki murakkab miqdor;

xususiyatlar ro’yxati - timsollar guruhini tavsiflovchi barcha mumkin bo’lgan 
miqdorlar; 

---

3 

sinf - umumiy xususiyatlarga ega bo’lgan TT bo’lib, ular o’xshash 
xususiyatlari bo’yicha sinflarga birlashtiriladi; 

sinfga xos belgi - sinflardagi timsollarni tavsiflovchi xususiyatlar orasidan 
qandaydir sinfdagi timsollarni boshqa sinflardagi timsollardan xatosiz yoki eng kichik 
xatolik bilan ajratuvchi xususiyatdan hosil qilinadi. 
TTOni o’qitish masalasining umumiy sxemasini 1.1-rasmdagidek keltirish 
mumkin. 
1.1- rasm. TTOni o’qitish masalasining umumiy sxemasi. 
Ushbu sxemada keltirilgan tushunchalar quyidagilardan iborat:
-
tanlanma - bu katta hajmdagi timsollar to’plami bo’lib, ulardagi xususiyatlar 
haqidagi ma’lumotlar tajriba yo’li bilan yoki oldindan berilgan ma’lumotlar asosida 
aniqlanadi;
-
o’quv tanlanma (O’T) - bu dastlabki tanlanmadan ixtiyoriy yoki maxsus 
qoidalar asosida tanlab olinadi. O’Tda sinflar va timsollar nomi hamda soni,
timsollarda tajriba yo’li bilan yoki oldindan berilgan ma’lumotlar asosida aniqlangan 
xususiyatlar soni va ularning qiymatlari beriladi;
-
nazorat tanlanma (NT) - bu O’Tdan aniq algoritm asosida hosil qilingan HQQ 
yordamida tanib olish kerak bo’lgan timsollar to’plami bo’lib, ular dastlabki 
tanlanmadan tanlab olinadi yoki yangi timsollar to’plami ko’rinishda beriladi. NTdagi 
timsollar va xususiyatlar O’Tdagi kabi beriladi;
-
o’qitish - bu dastlabki tanlanmada berilgan TTni yoki O’Tda berilgan 
sinflardagi timsollarni ularning xususiyatlaridan foydalanib, aniq algoritm asosida 
tanlanmada berilgan timsollar to’plamini sinflarga ajratuvchi yoki O’Tda berilgan 
sinflardagi timsollarning boshlang’ich xususiyatlaridan tanlab olingan muhim 
xususiyatlar tizimostiga mos HQQni hosil qilishdan iborat; 
O’qitish
O’qituvchili o’qitish 
O’qituvchisiz 
o’qitish 
O’zini-o’zi 
(avtomatik) o’qitish 
Muhim belgilar 
tizimini aniqlash 
Tanlanma 
Nazorat tanlanma 
HQQ hosil qilish 
Sinflarni hosil qilish 
O’quv tanlanma 
ТТО 
ТТО 

---

4 
- o’qituvchili o’qitish - bu O’Tdagi timsollarni aniq algoritm asosida o’rganish 
jarayonida timsollarning boshlang’ich xususiyatlaridan ma’lum bir mezon asosida har 
bir sinfga xos bo’lgan muhim xususiyatlar tizimostini hosil qilish va ularga mos HQQni 
qurishdan iborat;
- o’qituvchisiz o’qitish - bu dastlabki tanlanmada berilgan timsollar to’plamini 
aniq algoritm asosida sinflarga ajratishdan iborat bo’lib, unda hosil qilinuvchi sinflar 
soni oldindan beriladi va timsollar ushbu sinflarga joylashtiriladi; 
- o’z-o’zini (avtomatik) o’qitish - bu dastlabki tanlanmada berilgan timsollar 
to’plamini aniq algoritm asosida sinflarga ajratishdan iborat bo’lib, unda hosil 
qilinuvchi sinflar soni oldindan berilmaydi, timsollarni o’z-o’zini o’qitish jarayonida 
avtomatik ravishda sun’iy sinflar hosil qilinadi va timsollar ushbu sinflarga 
joylashtiriladi; 
- sinflarni hosil qilish - bu dastlabki tanlanmada berilgan timsollar to’plamini 
aniq algoritm asosida o’qituvchisiz yoki avtomatik o’qitish jarayonida o’xshash (bir-
biriga yaqin) timsollar to’plamostilarini hosil qilishdan iborat; 
- muhim belgi(xususiyat)lar tizimini aniqlash - bu O’Tdagi timsollarni aniq 
algoritm asosida o’rganish jarayonida timsollarnining boshlang’ich xususiyatlaridan 
ma’lum bir mezon asosida alohida sinfga xos bo’lgan xususiyatlar tizimini 
shakllantirish bo’lib, bu tizimdan birorta ham xususiyatni olib tashlash mumkin 
bo’lmaydi; 
- HQQ - bu aniq algoritm asosida dastlabki tanlovdagi TTni sinflarga ajratuvchi 
yoki O’Tdagi har bir sinfga xos aniqlanadigan muhim xususiyatlar tizimiga mos hosil 
qilinadigan va NTdagi TTOda qo’llaniladigan qoida bo’lib, u chiziqli, chegarali 
(porogli), mantiqli va kvadratik ko’rinishlarda bo’lishi mumkin. 
- TTO - bu hosil qilingan HQQlar asosida nafaqat O’Tdagi timsollarni o’zlari 
joylashgan sinflarga, balki NTdagi timsollarni O’Tdagi sinflarning qaysi biriga 
tegishli ekanligini aniqlash, agarda O’T berilmagan bo’lsa, u holda timsollarni 
avtomatik ravishda sinflarga ajratishdan iborat. 
Shunday qilib, TTO masalasi - bu O’Tdagi timsollarning xususiyatlarini o’rganish 
asosida ularni oldindan berilgan sinflarga tegishli yoki tegishli emasligini aniqlashdan 
iborat. 
Ma’lumki, turli predmet sohalarga raqamli texnologiyalarning kirib kelishi 
hamda qo’llanilishi bir tomondan bu sohalardagi juda ko’plab muammolarni tez va 
sifatli hal qilish imkoniyatlarini yaratadi. Ayniqsa, hozirgi davrda timsollarni tanib 
olish va sinflash tizimlari geografiya va biologiya, texnika va tibbiyot, geologiya va 
gidrogeologiya, arxeologiya va kriminalistika, ximiya va biologiya, ovoz, tasvir, 
raqam, simvol va matnlarni tanib olishda, iqtisodiyot, ijtimoiy va boshqa sohalarga 
tegishli masalalarda muhim belgilarni va turli ko’rinishdagi empirik bog’lanishlarni 
aniqlash, TTni analitik tavsiflash, nostandart va kritik holatlarni aniqlash, timsollarning 
etalon tavsifini hosil qilish, TTO (sinflash, identifikasiyalash, tashxis qo’yish), 
tanlangan dinamik ma’lumotlar asosida obyektlarni, vaziyatlarni, hodisalarni va 
jarayonlarni bashorat qilish, klasterli tahlil va ma’lumotlar strukturasini tekshirish 
kabilarni yechishda keng ko’lamda qo’llanilmoqda [4, 8, 25, 29, 34].
Yuqorida keltirilgan sohalarda TTOni o’qitish nazariyasi usullarining keng 
qo’llanilishi o’rganiluvchi timsollarning murakkabligi, ya’ni ularning ko’plab 

---

5 
sohalarga egaligi, timsollar haqidagi ma’lumotlarning o’zgaruvchanligi va 
yetishmasligi kabi xususiyatlarga asoslanadi.