1-ma’ruza. Timsollarni tanib olishning asosiy tushunchalari va rivojlanish bosqichlari Reja

 
3. Timsollarni tanib olishning rivojlanish bosqichlari 
 
Timsollarni tanish muammosi uzoq vaqt davomida amaliy matematika, va undan 
keyin informatika sohasidagi mutaxassislarning e’tiborida boʻldi. Jumladan, R. Fisher 
tomonidan XX asrning 30-yillarida bajarilgan ishlar timsollarni tanish nazariyasi va 
amaliyotining bir boʻlimi sifatida diskriminantli tahlilning shakllanishiga olib keldi. 13 
yildan ziyod tadbiqlarida Baysli qaror qabul qilish (Neyman, Pirson [1]), sinflash 
masalasiga ajratuvchi funksiyalarni qoʻllash (Fisher [2]), gipotezalarni tekshirish 
masalalarini yechish (Vald [3]) kabi ishlar paydo boʻldi. 26-yillarda A.N.Kolmogorov 
va A.Ya.Xinchin tomonidan ikkita taqsimotning aralashma (qorishma)sini boʻlish 
toʻgʻrisidagi masala qoʻyildi [4]. 50-yillarda shaxs miyasini modellashtirishning 
birinchi neyrotarmoqli tanish modeli (Rozenblatt perseptroni [6]) yaratildi. 
Timsollarni tanish sohasiga oid ilk salohiyatli ish “Timsollarni tanish” 1959 yilda 
axborotlar nazariyasi asoschisi A.A.Xarkevich [5] tomonidan yaratilgan.
50-60-yillarda olib borilgan ilmiy tadqiqot ishlar asosida statistik yechimlar 
nazariyasi paydo boʻldi [4]. Buning natijasida yangi timsollarni berilgan sinflarning 
birortasiga qarashliligini aniqlovchi algoritmlar ishlab chiqildi. Bu esa rejali ilmiy 
izlanishlar olib borish va amaliy ishlanmalar yaratishning boshlanishiga olib keldi. 
Kibernetika sohasida qurilmalarni yaratishning nazariy asoslari va amaliy tadbiqlarini, 
va undan keyin esa obyektlarni, hodisalarni va jarayonlarni ATlar bilan bogʻliq boʻlgan 
yangi ilmiy yoʻnalish shakllandi. Yangi ilmiy yoʻnalish “Timsollarni tanish” nomini 
oldi [4].
60-yillarning oxirida tanish masalalarini yechishning statistik, perseptronli va 
ajratuvchi funksiyalar modellari ishlab chiqildi va batafsil tadqiq qilindi. Olingan 
natijalar va navbatdagi tadqiqotlar [2-4, 6, 7-10, 11, 12, 13, 14, 15, , 16, 17] ishlarda 
keltirilgan.
Keyinchalik timsollarni tanish nazariyasining matematik apparati quyida 
keltirilganlar hisobiga kengaydi: 
- amaliy matematika boʻlimlari; 
- axborotlar nazariyasi;
- mantiqiy algebra usullari;
- matematik programmalashtirish; 
- sistemotexnika.
70-yillarning oʻrtalariga kelib timsollarni tanish mustaqil ilmiy yoʻnalish sifatida 
shakllandi va timsollarni tanishning normal matematik nazariyasini yaratish 
imkoniyati paydo boʻldi [1, 2, 4, 9, 10, 18, 12, 13, 19, 20, 17, 21]. 
Timsollarni tanish va sinflashning ilmiy yoʻnalish sifatida yaratilishi va 
shakllanishi uchun chet elda F.Rozenblatt, R.Gonsales, U.Grenander, R.Duda, P.Xart, 
G.Sebestian, Dj.Tu, E.Patrik, K.Fukunaga, K.Fu va boshqalar. Sobiq ittifoqda, 
keyinchalik esa MDX davlatlarida timsollarni tanish va sinflash nazariyasining 
rivojlanishini V.M.Glushkov, V.S.Mixalevich, V.S.Pugachev, N.P.Buslenko, 
Ya.Z.Sipkin, G.P.Tartakovskiy, V.G.Repin, L.A.Rastrigin, A.L.Gorelik, V. A. 

---

6 
Skripnik, S. A.Ayvazyan, M.A.Ayzerman, E.M.Braverman, M.M.Bongard (potensial 
funksiyalar usuli [2]), V.N.Vapnik, A.Ya.Chervonenkis (statistik tanish nazariyasi, 
«Umumlashgan portret» usuli [7]), A.G.Ivaxnenko (argumentlarni guruhlab hisobga 
olish usuli [14]), N.G. Zagoruyko (taksonomiya algoritmlari va bilimlarni tahlil qilish 
[13]), G.S. Lbov ( tanishning mantiqiy usullari va bogʻlanishlarni izlash [15]), 
V.I.Vasilyev(chekli qisqartirish usuli [22-26]), Yu.I.Juravlev, M.M.Kamilov 
(baholarni hisoblash algoritmlari [18,12]), Sh.X.Fozilov, R.T.Abdukarimov (qismiy 
pretsedentlik algoritmlar [27]), A.X.Nishanov va boshqalarning ishlari bilan 
bogʻlashadi. 13-yillarning boshida akademik Yu.I.Juravlev tomonidan tanishning 
testli algoritmi [27] ishlab chiqildi. Keyinchalik ushbu algoritm bazasida Yu.I.Juravlev 
va shogirdlari tomonidan baholarni hisoblash algoritmlari yaratildi [12,18], undan 
keyin algebraik tanish nazariyasi [28] kiritildi va ilmiy tadqiqotlar olib borildi. Bu 
yoʻnalishda K.V. Rudakov [30], Z.L. Matrosov [31]), V.V. Ryazanov [32], 
Ye.V.Dyukova [33]), O.V. Senko [34], V.I. Donskoy [35]) va MDX davlatlari hamda 
va chet el olimlari tomonidan fundamental natijalar olindi. 
Rossiya va chet elda ma’lumotlarni tahlil va bashorat qilishning dasturiy 
tizimlarini yaratish boʻyicha ishlar olib borilmoqda [4]. Avvalom bor, bu 
ma’lumotlarni qayta ishlash va vizuallashtirish paketlari (SPSS, STADIA, 
STATGRAPHICS, STATISTICA, SYSTAT, Olimp: Stat Ekspert Prof., Forecast 
Expert, va boshqalar) yaratilgan boʻlib, ularning asosini matematik statistikaning turli 
boʻlimlari usullari – statik gipotezalarni tekshirish, regressiyali tahlil, dispersiyali 
tahlil, vaqtli qatorlar tahlili va boshqalar tashkil etadi. 
Rossiyada РАСПОЗНАВАНИЕ dasturiy tizimi ishlab chiqilgan boʻlib, undagi 
dasturlar bibliotekasi chiziqli, mantiqli, statistik, neyrotoʻrlar, bashoratlashning gibrid 
usullari, bashoratlash usullari, sinflash va pretsedentlardan bilimlarni olish, hamda 
bashoratlash va sinflashning uyushgan usullari bilan ta’minlangan [4].
РАСПОЗНАВАНИЕ tizimi tarkibiga kiruvchi dasturiy paketlar (ПАРК, ОБРАЗ, 
DISARO, LOREG va TaxonSearch) koʻplab amaliy masalalarni yechishda 
qoʻllanilgan va amaliyotga tadbiq etilgan [4].
Biznes va va moliya sohasida: 
kvartiralarning narxini baholash, kreditli 
kartochkalarni nazorat qilishda, harakatdagi timsollarni tanishda. 
Tibbiyotda va sogʻliqni saqlash sohasida:
aholini yoshi boʻyicha klasterlashda,
koʻkrak rakini tanishda, insultga tashxis qoʻyish, yurak tomirlariga tashxis qoʻyish, 
sariq kasalligini bashoratlash, qandli diabet kasalligini bashoratlash.
Texnik tashxis qoʻyish sohasida: 
dvigatellarning yaroqli yoki yaroqsizligini 
aniqlashda, texnik qurilmalarning holatini nazorat qilishda.
Qishloq xoʻjaligi sohasida:
ekin maydonlarining holatini aniqlashda, mevalarni 
oʻlchoviga qarab taxlashda.
Geologiya sohasida: 
kam uchraydigan metallar va neft qazilmalarini tanish, 
foydali qazilmalarining holatini aniqlash.
Tasvirlarni qayta ishlash sohasida: 
qoʻlyozma raqamlarni, harflarni va 
simvollarni tanish, shaxs imzolarini tanish, biometrik belgilar – barmoq izlari, qoʻl, 
yuz, quloq, koʻz tasvirlari tanish, tasvirlar ketma-ketligida dinamikani segmentlash va
tanish. 
 Timsollarni tanish masalasi ikkita bosqichdan iborat:

---

7 
- tanish qulay boʻlishi uchun boshlangʻich ma’lumotlarni almashtirish; 
- tanish masalasi (timsolning aniq bir sinfga qarashliligini koʻrsatish).