1-ma’ruza: Nanofizika asoslari Reja: Mikro va nanoelektronika mikrotexnologiya asoslari

Nanotexnologiya
– 
bu ma’lum atomar tuzilishli mahsulotlarni, ularning atom 
va molekulalarini joylashtirish yo‘li bilan ishlab chiqarish usullari yig‘indisidir.
Nanotexnologiyaga berilgan bunday ta’rifga ko‘ra tabiiy savol tug‘iladi: 
materiallarni atom va molekulalar darajasida manipulyatsiya- lashimiz (bu yerda 
ishlashimiz) mumkinmi? Bizning barmoqlarimiz nanomasshtab uchun juda ham 
kattalik qiladi-ku. Bu savol zamonaviy nano fanining jumbog‘i bo‘lsa kerak. Bu 
jumboqni yechishning eng chiroyli yo‘lini Erik Dreksler o‘zining “Yaratish (barpo 
etish, vujudga keltirish) mashinalari” kitobida taklif qildi. Atomlar bilan ishlash 
uchun u mahsus nanomashinalarni yoki 
assemblerlarni
 
yaratdi.
Ularni ko‘z oldimizga keltirish uchun avvalo molekulalar qanday 
tuzilganligini rasm orqali ko‘rishimiz lozim bo‘ladi. Buning uchun biz atomlarni 
munchoqlar ko‘rinishida chizamiz, molekulalarni esa sim orqali bir-biriga 

---

bog‘langan munchoqlar guruhi deb ko‘rsatamiz. Atomlar yumaloq shaklga ega 
(sharlarga o‘xshash), molekulyar bog‘lanishlari – sim bo‘laklari bo‘lmasa-da, biz 
ko‘z oldimizga keltirgan model bizga bu bog‘lanishlar uzilishi va qayta tiklanishi 
mumkin ekanligini ko‘rsatadi.
1.1-rasm. Metan molekulasi modeli (СН
4
) 
Nanomashinalar atom va molekulalarni ushlab olishni bilishi va ularni 
xoxlagan tartibda bir-biriga bog‘lay olishi lozim. Shuni ta’kidlash lozimki, bunday 
mashinalar tabiatda minglab yillardan buyon muvaffaqiyat bilan ishlab kelmoqda. 
Misol tariqasida ribosomalar tomonidan oqsilni sintez qilish mexanizmini keltirish 
mumkin.
Biologiya kursidan eslarsiz ribosomalar RNK molekulasini “o‘qib” oqsil 
tuzadi. O‘quvchiga bu jarayonning asosiy paytlarini qisqacha eslatamiz. 
Oqsillar
– barcha hujayralarning hayot faoliyatini ta’minlovchi zaruriy 
tarkibiy qismidir. Oqsillarning organizmdagi (tanadagi) roli xilma - xildir. 
Tanamizdagi barcha hayotiy jarayonlarda uning o‘sishi va ko‘payishini 
boshqarishda ishtirok etadigan oqsillar – gormonlar ajralib turadi. Yorug‘lik 
sezuvchi maxsus, oqsil – rodopsin hisobiga ko‘zimiz to‘r pardasida tasvir paydo 
bo‘ladi. Aktin va miozin oqsillari hisobiga mushaklarimiz qisqaradi va bo‘shashadi, 
buning natijasida biz harakat qila olamiz. Organizmdagi barcha kimyoviy jarayonlar 
maxsus oqsillar – fermentlar ishtirokida kechadi. Ularsiz ovqat xazm qilish, nafas 
olish, moddalar almashuvi, qon ivishi va boshqalar sodir bo‘lmaydi. Oqsillar himoya 
funksiyasini ham bajarishadi, organizmga kasallik keltirib chiqaruvchi bakteriyalar 
yoki zaharlar tushsa, ular immunoglobulin oqsillarini ishlab chiqaradi va zararli 
ta’sirlarni yo‘q qiladi. 

---

 Oqsillar 
va 
ular 
faoliyati 
funksiyalarining 
xilma-xilligi 
bilan 
tanishganimizda, o‘simlik va hayvonot olamining barcha oqsillari – mutlaq inert 
oqsillardan to biologik faol bo‘lgan oqsillargacha – peptidli bog‘ deb ataladigan 
kimyoviy bog‘lardan tuzilgan bo‘lib, ular yagona standart zanjirlar -