1-ma’ruza: Nanofizika asoslari Reja: Mikro va nanoelektronika mikrotexnologiya asoslari

nukleotidlar
– organik materiallar bo‘lib, bir-biri bilan bog‘liq 3 ta 
molekula: azotli asos, 5 uglerodli shakar (pentoza) va fosfor kislotasi qoldig‘idan 
iborat bo‘ladi. Nukleotidlarni azotli asoslarning tarkibiga kiruvchi 4 tipi (turi): 
adenin 
(A), 
guanin
(G), 
sitozin
va (T) 
timin
nomi bilan nomlangan. Nukleotidlar 4 

---

turining DNK zanjirida joylashish tartibi juda muhimdir - u oqsillardagi 
aminokislotalar tartibini, ya’ni ularning tuzilishini belgilaydi. 
DNKda oqsil tuzilishi dasturlashtirilganini tushunish uchun Morze alifbosini 
eslash kifoya, unda alifboning barcha harflari, tinish belgilari va sonlar qisqa (nuqta) 
va uzun (tire) signallar kombinatsiyasida belgilanadi. DNKda ham xuddi shunday 
shifr mavjud ekan. Huddi Morze alifbosida har bir harfga nuqtalar va tirelarning 
muayyan ketma-ketligi mos keltirilganidek, DNK kodida nukleotidlarning ma’lum 
ketma-ketlikda kelishi oqsil molekulasidagi ma’lum bir aminokislotaga mos kelar 
ekan. DNK kodini bilish – bu har bir aminokislotaga mos bo‘lgan nukleotidlar 
ketma-ketligini bilish demakdir.
Barcha imkoniy son, harf va tinish belgilarini kodlashtirish uchun bizga 2 ta 
ramzni bilish kifoya qilar ekan. Bitta aminokislotani kodlashtirish uchun esa 
birgalikda 3 nukleotid o‘zi yetarli bo‘ladi (4 ta nukleotiddan 64 ta kombinatsiya hosil 
qilish mumkin, har birida 3 tadan nukleotid bor: 4
3
=64). Bunday birikmalar 
triplet
yoki 
kodon
deb ataladi. 
DNK kodi 
bir qiymatga ega
(1 triplet 1 tadan oshmagan aminokislotani 
shifrlaydi) va universallikka ega, (ya’ni Yerda barcha yashovchi va o‘suvchi – 
bakteriyalar, zamburug‘lar, donlilar, chumoli, qurbaqa, ot, inson – ayni bir tripletlar
ayni bir aminokislotalarni shifrlaydi). Hozirgi vaqtda DNK kodi butunlay 
oshkorlangan, ya’ni har bir aminokislota uchun kodlovchi triplet aniqlab qo‘yilgan. 
O‘quvchiga yana bir marta eslatamizki, DNK ketma-ketligida faqat bir nukleotidni 
almashtirish yoki chetlatish sintezlovchi oqsillar tuzilishini buzadi. Genetik kod tilga 
o‘xshagani uchun bunga yaqqol misol qilib harfli tripletlardan tuzilgan quyidagi 
iborani keltirish mumkin: