1-ma’ruza Matn. Chuvalchanglar sinfi. Mavzu: Halqali chuvalchanglar tipining umumiy tavsifi va klassifikatsiyasi. Belbog‘sizlar

troxofora.
Halqali chuvalchanglar tipi ikkita kenja tipga bo’linadi. 
1 kenja tipi Belbog’chasizlar - 
Aclitellata.
2 kenja tipi Belbog’chalilar - 
Clitellata. 
Belbog’chasizlar kenja tipi – Aclitellata 
Belbog’chasizlar kenja tipiga kiruvchi halqali chuvalchanglarning xarakterli 
belgilari ularning ayrim jinsli bo’lishi, jinsiy sistemasining sodda tuzilganligi, 
jinsiy segmentlardan tashkil topgan belbog’chaning bo’lmasligi hamda 
metamorfoz yo’li bilan rivojlanuvchi, hilpillovchi kipriklarga ega bo’lgan 
troxofora lichinkasining mavjudligidir. 
Kenja tip bitta sinfdan iborat.
Ko’p qilli halqalilar sinfi - Polychaeta
Halqali chuvalchanglarning turlarga eng boy sinfi bo’lib, 5300 dan ortiq turga ega 
va aksariyati dengizlarda suzib yoki suv tubida o’rmalab yoki suv tubidagi qumga 
ko’milib hayot kechirishi bilan bir qatorda, ayrimlari himoya naychalari ichida, 
ba’zilari esa parazitlik bilan yashashga moslashgan. 
Ko’p qilli halqali chuvalchanglar yoki polixetalar qo’yidagi belgilari bilan 
xarakterlanadi, ya’ni bosh qismida bir juft palplari bo’ladi. O’troq hayot 
kechiruvchi guruhlarida palplar shoxlangan ko’p sonli o’simtalar hosil qiladi. 
Bunday o’simtalar “jabra” lar deb ataladi. Gavdadagi harbir segment bir juftdan 

---

sodda oyoqlarga ega. Bunday oyoqlar parapodiylar deyilib, ularda qillar 
joylashgan. 
Tuzilishi.
Polixetalarning tanasi cho’ziq silindirsimon, lekin dorzoventral tomonga 
qarab biroz qisilgan. Tanani tashkil qiluvchi halqasimon segmentlar soni harxil 
turlarida 5 tadan 800 tagacha bo’lishi mumkin. Polixetalarning oldingi, og’iz oldi 
bo’limi - 
prostomium
va orqa, anal bo’limi - 
pigidium
tananing maxsus qismlari 
hisoblanib, ular segmentlarga (metamerlarga) bo’linmagandir. Gavda bo’limini 
tashkil etuvchi segmentlar esa bir-biriga juda ham o’xshash (gomonom) bo’lib, 
deyarli birxil tuzilishga va organlarga ega. O’troq (naycha ichida) hayot 
kechiruvchi polixetalarda esa tanasini harxil qismlaridagi segmentlar turlicha 
(geteronom) bo’ladi. Bunday geteronomiya shu chuvalchanglar tanasining turli 
qismlarini turlicha sharoitga duch kelishidan dalolat beradi.
Polixetalarning bosh bo’limi prostomiumdan (og’iz oldi) va peristomiumdan 
(bosh) iborat. Prostomiumda bir juft paypaslagichlar yoki palplar va bir juft 
(ba’zan ko’proq) tuyg’u organlari (antennalar) joylashgan. Peristomium esa 
birnecha (2-3ta) segmentlarning qo’shilishidan hosil bo’lgan. Uning pastki (qorin) 
tomonida og’iz joylashgan. Shuningdek peristomiumda harxil sonda mo’ylovlar 
(sirrilar) ham bo’ladi. 
Shuni alohida qayd qilish lozimki, polixetalarda ilk bor tananing oldingi qismidagi 
birnecha segmentlarni o’zaro qo’shilib, boshning shakllanishi jarayonini ko’rish 
mumkin. Bunday jarayon 
sefalizasiya 
deyiladi. Polixetalar gavdasidagi harbir 
segmentining ikki yonida tana devoridan chiqqan qilli va qimirlab turadigan 
o’siqlar bor. Ular