1-ma’ruza. Galaktik astronomiyaga kirish

1-ma’ruza.
Galaktik astronomiyaga kirish

Galaktik astronomiya, bu zamonaviy astronomiya fanining keng qamrovli sohasi bo'lib, u kuzatuv ma'lumotlarini statistik tahlil qilish va Galaktikamiz ob’ektlari - yulduz va gaz-chang jismlarining umumiy xususiyatlarini o'rganish va ularning tuzilishini, va umuman bytunlay yulduzlar sistemasini rivojlanishi va evolyutsiyasni o’rganadi. Koinotning turli xil jismlarini tabiatini o'rganadigan astrofizikadan farqli o'laroq, Galaktik astronomiya ushbu ob'ektlarning katta ansambllari bilan shug'ullanadi va ularning o'rtacha parametrlari bilan ishlaydi. U yulduz sistemalarining statistiaksini, kinematikasini, dinamikasini, kelib chiqishi va Galaktika evolyutsiyasining nazariy, modellarini yaratadi va yakuniy bosqichda ushbu nazariyalarning kuzatilishi mumkin bo'lgan oqibatlarini tekshiradi. Galaktik astronomiya juda katta, doimiy ravishda ko'payib kuzatib boriladigan materialidan foydalanadi. Bu materiallarning tahlilida matematik statistika usullari juda keng qo'llaniladi. Shu sababli, Galaktik astronomiya, bir tomondan, yulduz astronomiyasi, ikkinchi tomondan, statistik astronomiya deb ham ataladi.

Astrofizikadan so'ng, Galaktik astronomiya fani so'nggi yigirma yilliklarda sun'iy yo'ldosh astronomiyasiga aylandi. Astronomik tadqiqotlar jarayonida sun'iy yo'ldoshlardan olingan kuzatuvlardan keng foydalanish davri IRAS (Infrared Astronomical Satellite - Infraqizil Astronomik Sun'iy yo'ldoshi) sun'iy yo'ldoshi ishga tushirilishidan boshlandi, natijada nuqtaviy infraqizil manbalari - asosan yulduzlarning keng katalogi paydo bo'ldi. Galaktik astronomiyasida yangi davr Gipparh (Hipparcos) astrometrik sun'iy yo'ldoshi tomonidan ochildi, u yulduz astronomiyasini minglab yulduzlarning aniq trigonometrik paralakslari bilan ta'minladi va milliondan ortiq yulduzlarning yuqori aniqlikdagi xususiy harakatlarini aniqlash uchun asos yaratdi. Yulduzlar astronomiyasiga Hubble su’niy yoldosh observatoriyasining ham xissasi katta bo’ldi. U birinchi bo’lib zich bo’lgan sharsimon to’dalarning va uzoqdagi galaktikalarning yadrosidagi yulduzlarni ajratib ko’rsatdi.
An'anaga ko'ra, Galaktik astronomiyasi bir-biriga yaqin bo'lgan uch qismga bo'linadi: yulduzlar statistikasi, yulduzlar kinematikasi va yulduzlar dinamikasi.
Yulduzlar statistikasi bu taqsimot funktsiyalarining parametrlarini aniqlash va galaktika va Galaktikamizdan tashqaridagi (ekstragalaktika) ob'ektlarning turli xil xususiyatlari orasidagi o'zaro korrelyatsion (ya’ni, qat’iy funksional xarakterga ega bo’lmagan tasodifiy miqdorlar orasidagi ehtimoliy (statistik) bog'liqlikni aniqlash uchun matematik statistika usullaridan foydalangan holda kuzatuv ma'lumotlarini tizimlashtirish (sistemalashtirish) va ob'ektlarni turli xususiyatlarga ko'ra tasniflash (klassifikatsiyalsh) uchun mo'ljallangan. Yulduzlar statistikasining muhim vazifalaridan biri kuzatuvlar natijasida olingan funktsiyalarning ko'rnma xususiyatlaridan funktsiyalarning haqiqiy xususiyatlarini topishdir. Buning uchun yulduzlar statistikasining tenglamalari echiladi, ular ko'rsatilgan funktsiyalardan tashqari buzilish jarayonlarini inobatga oluvchi funktsiyalarini ham o'z ichiga oladi. Yulduzlar statistikasi, shu qatorda, koinot jismlarining barcha turdagi xususiyatlarini, xususan, yulduz kattaliklari, yorqinligi, metallligi, massalari va boshqa ko'rsatkichlarini kalibrovkalash (ya’ni, aniq bir o’lchamga keltirish) bilan shug'ullanadi. Yulduzlar statistikasi Galaktikada va umuman butun Koinotda masofa o'lchovini yaratish uchun asos yaratadi. Astrofizika bilan bir qatorda u ob'ektlar yoshinig o'lchovni ham rivojlantirmoqda. Natijada yulduz sistemalarning nafaqat tuzilishini, balki ularning evolyutsiyasini o'rganish uchun ham zamin yaratadi. Ob'ektlarning ba'zi bir xususiyatlarining statistik bog’lanishi ko'pincha dastlabki bosqichlarda yetarli nazariyga asoslanmagan holda, faqat diagrammalar shaklida ko'rsatilishi mumkin. Shu bilan birga, ushbu diagrammalar nafaqat ob'ektlarni klassifikatsiylashga, balki ularnig fizik tabiati va evolyutsion holatini tushunishga yordam beradi (masalan, Gertzsprung-Rassell diagrammasi).