Mavzu: qarag‘aytoifa (ochiq urug‘LI) – pynophyta bo‘limi turlari o‘rganilayotgan vakilning sistematik o‘rni

MAVZU: QARAG‘AYTOIFA (OCHIQ URUG‘LI) – PYNOPHYTA BO‘LIMI TURLARI
O‘RGANILAYOTGAN VAKILNING SISTEMATIK O‘RNI.
Qarag‘aytoifa (Ochiq urug‘li) bo‘limi – Pynophyta (Gymnospermae)
Qizilchasimonlar ajdodi – Gnetopsida
Qizilchanamolar qabilasi – Ephedrales
Qizilchadoshlar oilasi – Ephedraceae
Vakillari:
1. Qirqbo‘g‘imsimon qizilcha – Ephedra eqvisetina
2. Cho‘l qizilcha – E. intermedia
3. Efedra – E. distachya
MAVZUNING MAQSADI. Oila vakillarining vegetativ organlari tuzilishini, otalik va onalik qubbalarining tashqi va ichki tuzilishini o‘rganish.
KERAKLI JIHOZLAR: Gerbariylar, o‘simliklar aniqlagichi, rasmlar, jadvallar, preparatlar, mikroskop, lupa, pintset, preporoval nina va boshqalar
UMUMIY TUSHUNCHA. Qarag‘aytoifa bo‘lim o‘simliklari oldingi bo‘limlardan urug‘ hosil qilishi va ular yorda-mida ko‘payishi bilan farq qiladi. Bundan tashqari yo-piq urug‘li o‘simliklardan urug‘ning meva ichida emas, balki megasporafillarda ochiq holda joy olishi bilan ham farq qiladi. Shuning uchun bunday o‘simlik-lar ochiq urug‘lilar deb ataladi. Ochiq urug‘lilarning hozir-gi davrda 800 ga yaqin turi ma`lum. Ular asosan daraxt, buta va liana o‘simliklaridir. O‘t o‘simliklari bular ora-sida uchramaydi. Hozirgi davrda bu bo‘lim 6 ta ajdodga bo‘linadi: Shulardan Qizilchasimonlar ajdodi 3 ta qabi-laga bo‘linadi: Qizilchanamolar – Ephedrales, Gnetum-namolar – Gnetales, Velvichiyanamolar – Welwitschia-les. Shulardan Qizilchanamolar qabilasiga to‘xtab o‘ta-miz. Bu qabila yagona efedradoshlar oilasidan (Ephed-raceae) va efedra (Ephedra) turkumidan iborat. Tur-kumning hozirgi davrda 40 ga yaqin turi ma`lum bo‘lib, shulardan 16 tasi Markaziy Osiyoning turli ekologik sharoitlarida o‘sishga moslashgan. Efedra turkumining tipik vakili sifatida E. distachya bilan tanishamiz.


Efedra (Qizilcha)
Bu o‘simlik (9-rasm) Markaziy Osiyo sharoitida qumli, sho‘rlangan va har xil rangli tuproqlarda o‘sadi. Uning bo‘yi 120 sm, sershoxlangan. Shoxlarning bo‘-g‘imlaridan qarama-qarshi joylashgan kichik bargcha-lar chiqadi.
Efedra ikki uyli o‘simlik. Otalik qubbalari ingichka shoxlarning bo‘g‘imlarida 3-4 tadan bo‘lib joylashadi. Otalik qubbasi asosiy o‘qdan iborat bo‘lib, uning yuqori qismi 2 dan 8 tagacha bo‘lgan ikki-to‘rt o‘qli chang-donlarga (mikrosporangiylarga) ega. O‘qdagi har qaysi otalik asosini bir-biri bilan qo‘shilib ketgan ikkita qarama-qarshi joylashgan bargcha o‘rab turadi. Ular mikrosporafillar deb ataladi.
“Onalik” qubbasi 2-4 tagacha bo‘lib, ular yosh shox-larning yuqori barg qo‘ltiqlarida hosil bo‘ladi. Onalik qubbasining asosini bir nechta juft mevasiz tangacha-simon barglar o‘rab turadi. Qubba o‘qi bitta urug‘kur-takdan (megasporangiy) tashkil topgan. Urug‘-kurtak tashqi tomonidan integument bilan o‘ralgan, integu-ment o‘z navbatida tashqi qalin va ichki yupqa qop-lag‘ichdan iborat. Yupqa qoplag‘ich mikropila yo‘lini hosil qiladi. Urug‘kurtakning o‘rtasini nutsellus egal-laydi va uning yuqori qismi bo‘shliqqa aylangan. Nut-sellusda onalik gametofiti hosil bo‘lishi bilan, unda ikkita arxegoniy paydo bo‘ladi va ularning har biri bittadan tuxum hujayraga ega. Changdonlarda yetilgan changlar urug‘kurtakning mikropila yo‘liga kelib tu-shishi natijasida urug‘kurtakdan mevaga o‘xshay-digan urug‘ paydo bo‘ladi. Urug‘kurtakning tashqi qoplag‘ichi urug‘ning sersuv qismga, ichki qoplag‘ichi qattiq po‘stiga aylanadi.

1-rasm. Efedra. 1-otaliq qubbali novda; 2-otalik qubbalarning uyumi; 3-yakka holdagi otalik qubba; 4-onalik qubbali novda; 5,6-onalik qubbaning tashqi tuzilishi va uning bo‘yiga kesimi; 7-urug‘ning bo‘yiga kesimi va murtak.
ISHNI BAJARISH TARTIBI VA TOPSHIRIQLAR:

1. 
   Gerbariydan yoki fiksatsiya qilingan material-laridan foydalanib, E. distachya otalik va onalik qubba-larini lupa yordamida o‘rganing va rasmlarini chizib oling.
   
2. 
   E. distachyaning fiksatsiyalangan urug‘kurtagidan uzunasiga kesma tayyorlang va uning ichki tuzilishini lupa yoki mikroskop yordamida o‘rganib, rasmini chizib oling.
   
3. 
   Efedra o‘simligining urug‘i bilan tanishing va uning o‘ziga xos tomonlarini albomingizga yozib oling.
   
4. 
   Gerbariydan E. distachya, E. eguisetina, E. inter-media kabi turlarni olib bir-biri bilan solishtiring va farqli belgilarini albomingizga yozib oling.
   

NAZORAT SAVOLLARI:

1. 
   Efedra o‘simligi qanday ekologik sharoitlarda o‘sadi?
   
2. 
   Bu o‘simlik necha uyli, otalik va onalik qubba-larining tuzilishidagi o‘ziga xoslik nimalardan iborat?
   
3. 
   Urug`kurtak qanday tuzilgan va unda qanday jarayonlar amalga oshadi?