1. Kumushning fizik kimyoviy xossalari

Kumushning fizik kimyoviy xossalari

Kumush ham yumshoq metall bo‘lib, fakat ranggi «kumushsimon» oq, u ham oltin kabi tomonlari markazlashgan kub shakldagi kristall panjaraga ega, boshqa metallardan yengil bolg‘alanuvchanligi va cho’ziluvchanligi bilan ajralib turadi. Issiklik va tok o’tkazuvchanligi bo’yicha barcha metallarni ortda qoldirib 1-o’rinda turadi. Kumush boshqa metallardan yuqori temperaturada qaytariluvchanligidan ko’ra uchuvchanlik holati bilan ajralib turadi.

Kumush davriy jadvalning 1-guruhida joylashgan bo’lib d element hisoblanadi va ichki qavatda 1ta s elektron bo’lsa, oxiridan oldingi qavatda 18ta elektroni mavjud (s2r6d10). Muayyan sharoitda oxiridan oldingi 18ta elektronli qavat qisman yo’qotilish qobiliyatiga ega va shu sababdan kumush o’zining birikmalarida nafaqat +1, balki s-elektronlarni yo’qotish evaziga mutanosib ravishda +2 va +3 shaklida uchraydi. Shuning bilan, kumushning oksidalanish energiyasi +1 dan iboratdir.

5-Jadval. Kumushning asosiy fizik xossalari.

№	XOSSALARI	Kumush
1	Atom massasi	107,87
2	Zichligi, g/sm	10,5
3	Atom radiusi, A	1,44
4	Ionli radiusi, A	1,13
5	Erish temperaturasi, 0S	960,5
6	Qaynash temperaturasi, 0S	2200
7	Erish issiqlik sig‘imi, kol/g	25,4
8	Bug‘lanish issiqlik sig‘imi, kol/g	565
9	Solishtirma issiqlik sig‘imi kol/g´grad	0,0565
10	Issiqlik o‘tkazish sig‘imi 00 dan 1000S gacha kol/ sm´ grad ´ sek	0,998
11	Solishtirma elektr o‘tkazishi 200 da om/sek	1,59´10
12	Mustahkamlik, qarshilik moduli kg/mm2	7648
13	Mustahkamlik chegarasi kg/mm2	10
14	Qattiqligi (Bryunelcha) kg/mm2	25
15	Qattiqligi (Mooscha) kg/mm2	2,7

Kumushnimng kimyoviy xossalari.

Kumush o’zinig faollik bo’yicha oltin va mis oralig’ida joylashgandir. Odatiy sharoitda kislorod bilan tasirlashmaydi. Kumush vodorod, azot va uglerod bilan odatiy sharoitda tasirlashmaydi. Yuqori haroratda uglerod kumush bilan kumush karbidi Аg₂С₂, fosfor bilan АgР, Аg₂Р₃ ва АgР₂ hosil qiladi. Qizdirilgan holatda kumush oltingugurt bilan tasirlashib Ag₂S hosil qiladi. Bu birikma kumushdan oltingugurtni gaz holatda o’tkazishdan qaysiki sulfid minerallarining parchalanishidan chiqqan gaz tasirida sodir buladi. Vodorodsulfidning oxista tasirlashuvi natijasida ham kumush yuzasida qora parda hosil bo’ladi Ag₂S. Bu jarayon kumush buyumlarning vakt utishi bilan korayib kolish jarayonini izohlaydi. Shuning bilan birgalikda kumush xlor, brom va yod bilan tasirlashib mutanosib ravishda ushbu metalmas galogenlarini xosil kiladi. Bu jarayonlar oddiy sharoitda sekin kechib, namlik yoxud temperatura tasirida tezlashadi.

Kumush kimyoviy birikmalarda bir valentli, ammo uning 2 va 3 valentli bo‘la olish hollari ham uchraydi.

Uy sharoitida, namli havoda kumush metali sirtida yupqa 12A, qalinlikdagi kislorod pardasi hosil bo‘ladi, harorat osha borishi bilan, kislorod pardasi ham qalinlashadi. Harorat 4000C⁰ ga yetganda kislorod kumushda Ag₂O sifatida eriydi. Bosim 414 atm. bo‘lganda AgO₂ sistemasida 5070C⁰ da evtektika holati kuzatiladi (evtektika shu birikmada ikki elementning bir-birida eriy olish qobiliyatidir), (masalan AgO₂ - 51%). Eriyotgan kumush o‘ziga kislorod yutadi, sovuganda u gaz sifatida ajralib chiqadi, kumush oksidlanadi: Ag₂O, AgO, Ag₂O₃ lar ham ma’lum.

Suvli suyuq eritmalarda kumushning elektron potensiyali quyidagicha:

Ag → Ag⁺ + e, E⁰ = +0,799 B.

Shu sababdan kumush ham oltin singari suvli eritmalargi kislotalardan vodorodni siqib chiqara olmaydi, ishqorlar bilan tasirlashmaydi. Oltindan farqli ularoq kumush kuchli kislota va kuchli oksidlovchilar masalan konsentirlangan sulfat kislotasi va nitrat kislotasi tasirida eriydi. Kumush ham «Shox arog’ida» yaxshi eriydi, to’yingan xlorid kislotasi bilan ham reaksiyaga kirishadi.

Nitrat kislotada va konsentrlangan sulfat kislotada kumush yaxshi eriydi.

2Ag + 2H₂SO₄ = Ag₂SO₄ + 2H₂O + SO₂ (8)

Kumush sulfati oq tusli rombik shaklidagi kristallar bo’ladi. Azot kislotasi kumushni uy haroratida erita oladi:

6Ag + 8HNO₃ = 6AgNO₃ + 4H₂O + 2NO (9)

Kumush nitrat AgNO3 - romb shaklidagi rangsiz kristallardir.

Yuqori haroratda kumush va HCl o‘rtasida muvozanatli reaksiya yuz beradi:

2Ag + 2HCl = 2AgCl + H₂ (10)

Ftor bilan kumushning quyidagi birikmalari mavjud: АgF₂, Ag₂F, AgF.

Kumush birikmalarida kumush xlorid AgCl - amaliy ahamiyatga egadir. U oq kristallik modda, odatda kumush xlorid kumush azot tuzlari ta'sirida cho’kmaga AgCl sifatida o’tiradi. Kumush xlorid tuzi fotomateriallar tayyorlashda keng qo’llaniladi. Kumush xlorid asosan kosmik nurlanishlarda detektorlar sifatida ishlatiladi. U meditsinada ham ishlatiladi. Kumush brom birikmalari kumush yod ham fotomateriallar tayyorlashda ishlatiladi. Kumush sulfid - AgS- tabiatda argentit minerali sifatida uchraydi. Oltin kabi kumush ham sinil kislota tuzlari bilan kompleks birikmalari hosil qiladi. Bu esa kumushni rudalar tarkibidan eritib ajratib olishda juda qo’l keladi.

AgNO₃ eritmasining kaliy sianid eritmasi bilan ta’siri natijasida oqishsimon kumush sianidi hosil bo‘ladi:

АgNО₃ + КСN = АgСN + КNО₃ (11)

АgСN ning ko’p bo’lishi uning yana kaliy sianidi bilan birikib kompleks sianid tuzi hosil bo’lishiga olib keladi.

АgСN + КСN = К [Аg(СN)₂] (12)

Oltin va kumush kislorod ishtirokida ishqoriy metallning sianidli tuzlarida eriydi:

2Аg + 4КСN + O₂ + H₂O = 2К[Аg(СN)₂] + 2KOH. (13)

Kumu oksidi Ag₂Okora jigarsimon rangda bo’lib quyidagi usulda olinadi:

AgNO₃ eritmasiga ishqor eritmasi quyiladi natijada qoramtir gidrooksid cho‘kmasi quyidagi reaksiya bo‘yicha hosil bo‘ladi.

АgNО₃ + КОН = АgОН + КNО₃ (14)

Eritmani cho‘kmadan ajratib kichik chinni idishga o‘tkazilib, suv bilan yuviladi va 50-60⁰C da quritiladi. Kumush oksidi quyidagi reaksiya bo’yicha hosil bo‘ladi:

2АgОН → Аg₂О + Н₂О (15)
Kumush oksidini 250⁰C da qizdirganimizda u kumush va kislorodga parchalanadi:

2Аg₂О → 4Аg + О₂ (16)

Vodorod pereoksid uni uy sharoitidayok metallgacha kaytara oladi:

2Аg₂О + Н₂О₂ →2 Аg + Н₂О + О₂ (17)

AgBr – kumush bromidi uz xossalariga kura kumush xloridga uxshash. U ammiakli eritmalarda, tiosulfat eritmalarida, sulfitva sianit eritmalarida yaxshi eriydi va metall xoligacha oson qaytariladi.

AgI - kumushning yodli birikmasi AgC1 va AgBr dan farqli o’laroq ammiakli eritmalarda erimaydi ammo CN- va S₂O₃^2- ionlari ishtirokida amiakka nisbatan kuchliroq kompleks birikma hosil qiladi.

Kumushning qiyin eruvchi galogenlarining xarakterli tomoni shundaki ular yorug’likka sezgirlik qobiliyatiga ega bo’lib, yorug’lik tasirida kumush galogenlari erkin metall va galogenga parchalanadi: 2AgI = 2Ag + I₂.

Kumush galogenlarining bu xususiyatlari ulardan fotomateriallar tayyorlashda asos bo’lib xizmat qiladi. Ularning yorug’lik sezgirlik xususiyati quyidagi qator bo’ylab o’sib boradi AgI

Kumushning asosiy minerallari
Bularning har biri alohida kumush mineraldir. Ularning barchasi kamdan-kam uchraydi, ammo ulardan bir nechtasini (masalan, akantit, proustit va pirargitit) qazib olishni kafolatlash uchun etarli miqdorda topish mumkin. Kumush minerallari sulfidlar, telluridlar, galidlar, sulfatlar, sulfosaltlar, silikatlar, boratlar, xloratlar, yodatlar, bromatlar, karbonatlar, nitratlar, oksidlar va gidroksidlar bo'lishi mumkin.

Cho'kindi konlarida topilgan oltinning katta qismi kumush bilan quyiladi. Agar oltin va kumush o'rtasidagi nisbat kamida 20% kumushga yetsa, material "elektrum" deb nomlanadi. Elektrum - bu oltin va kumush qotishma uchun nom. Bugungi kumush ishlab chiqarishning muhim qismi oltin qazib olishning qayta ishlangan mahsuloti hisoblanadi.