1 Jamiyat taraqqiyotida ta’lim-tarbiyaning tutgan o‘rni nimada Jamiyat taraqqiyotida tarbiya jarayonining o’rni

4 Harf bilan yozish piktografik yozuvlar haqida nimani bilasiz

Yozuv-muayyan bir tilda qabul etilgan va kishilar o‘rtasidagi muloqotga xizmat qiladigan yozma belgilar yoki tasvirlar tizimi. Yozuv tildan ancha keyin paydo bo‘lgan (tovush tili 400-500 ming yillar ilgari yuzaga kelgan, yozuvning paydo bo‘lganiga esa IV-V ming yillar bo‘lgan). Yozuv og‘zaki tilga nisbatan ikkilamchi, qo‘shimcha aloqa vositasi bo‘lsa-da, unga qaraganda ko‘p afzalliklarga ega. Tilning vazifasi yozuvsiz amalga oshishi mumkin emas. Ayniqsa, tilning insoniyat qo‘lga kiritgan tajriba-bilimlarni saqlash va avlodlarga yetkazishdan iborat vazifasi bevosita yozuv orqali bajariladi.

Kishilik jamiyati yaratgan bilim va tajribalar, kashfiyotlar, so‘z san’ati durdonalari va boshqa qimmatli axborotlarning barcha-barchasi avlodlardan avlodlarga yozuv orqali yetib boradi.

Rasmli yozuv ya’ni piktografiya yozuv yaratish yo‘lidagi birinchi qadam bo‘lgan. Piktografik yozuvni ibtidoiy tasviriy san’at ichida yuzaga kelgan deyish mumkin. Toshlarga, suyaklarga, g‘or devorlariga o‘yib ishlangan xilma-xil hayvonlarning rasmlari, umumiy mazmunga birlashuvchi tasviriy lavhalar – bularning bari piktografik yozuvning asoslaridir. Rasmlar yordamida muayyan fikr-axborotni ifodalash, yuborish mumkin ekanligini odamlar juda qadimgi davrlarda anglab yetganlar. Shuning uchun ham rasmli yozuv (piktografiya) dunyodagi mavjud barcha yozuvlarning kelib chiqishi uchun asos bo‘lgan deyish mumkin. Rasmlarning soddalashuvi, ularning o‘zlari ifoda etgan buyumlarning nomiga, ramziga aylanishi va asta-sekin bu ramzlarning og‘zaki til bilan doimiy bog‘lanishi yozuvning takomillashib borishini belgilab beradi.

Eng qadimgi yozuv tizimlari (Misr iyeroglifi, Shumer mixxatlari, Xitoy iyeroglifi) mil.av. IV ming yillikning oxiridan II ming yilliklarning boshlarigacha bo‘lgan davrda shakllangan. Yozuv tizimlari dastlab qadimgi Sharqda vujudga kelgan. Yozuvning keyingi taraqqiyot bosqichi bo‘g‘in yozuvi bo‘lib, u mil.av. II ming yilliklarning o‘rtalarida paydo bo‘lgan. Tildagi so‘zlar soniga qaraganda bo‘g‘inlar soni ancha kam, shuning uchun ham bo‘g‘in yozuvi sezilarli darajada oz belgilar tizimi bilan ish ko‘radi. Harf-tovush yozuvining shakllanishi, yozuv taraqqiyoti tarixida inqilob bo‘lgan.

Bu yo‘nalishdagi ilk yozuv finikiya yozuvidir. Finikiya alifbosining paydo bo‘lishi insoniyat uchun yozuvni takomillashtirish borasida olg‘a qo‘yilgan qadam bo‘lgan. Birinchi marta sof tovush yozuvi, sanoqli harflardan iborat mukammal alifboning yuzaga kelishi jamiyatdagi yozuvni biladigan kishilar doirasini kengaytirib yuborgan. Shuning uchun ham finikiy yozuvi juda tezlik bilan boshqa xalqlar orasida ham tarqalgan. Bu jarayon mil.av. IX asrdan boshlangan. Finikiyaliklar bilan iqtisodiy va madaniy aloqada bo‘lgan qo‘shni xalqlar mazkur yozuv bilan tanishib, tez orada uni o‘z tillariga moslashtirib olganlar. Hozirgi kunda bizga ma’lum bo‘lgan harf-tovush tizimidagi yozuvlarning 4/5 qismidan ko‘prog‘i finikiya yozuvidan kelib chiqqan.

Shumerda (Mesopotamiya) mil.av. IV ming yillikda mixsimon iyeroglif yozuvi kashf qilingan. Shumer yozuvlari suratli yozuvlar bo‘lib, aytmoqchi bo‘lgan fikr sur’at shaklida aks ettirilgan. Lekin sur’atli so‘zlar bilan ko‘p narsani ifoda etib bo‘lmagan va u soddalashtirilib ponasimon mixxat yozuvi kashf etilgan. Mixxat belgili yozuvlar 600 dan ortiq bo‘lgan. Mixxat yozuvi Old Osiyoga keyinchalik Yevropa davlatlariga keng tarqalgan.

Misrda bundan 6-7 ming yil avval 750 belgidan iborat rasmli iyeroglif kashf etilgan. Misr yozuvida narsa va hodisalar turli xil rasm va belgilar bilan ifoda etilgan bo‘lib zamonlar o‘tishi bilan bu belgilar alifbo belgilariga aylangan. Qadimgi podsholik (mil.av. 2800-2250-yillar) davrida 24 ta tovushni bildiradigan alifbo paydo bo‘lgan. Misrliklar yozuvi o‘ngdan chapga qarab yozilgan, shumerliklar yozuvi esa chapdan o‘ngga qarab yozilgan.

Hind yozuvi mil.av. III-II ming yillikda 700 ga yaqin belgi rasmdan iborat yozuv bo‘lgan. Hind yozuvi taxminan 400 yoki 250-300 belgi rasmdan iborat bo‘lgan, Shumer va Xett yozuviga o‘xshatiladi. Mil.av. V asrdan boshlab hindlar braxmi, kxaroshtxi, aramey, gupta yozuvidan foydalanganlar.

Xitoy iyeroglifi mil.av. II ming yillikda kashf etilgan, 2 mingga yaqin iyeroglif bo‘lgan. Xan davrida iyerogliflar soni 18 mingtaga yetgan. Hozirgacha qisman o‘zgarishsiz saqlangan. Dastlab xitoyliklar suyak, yog‘och, cho‘p, teri va bambuk daraxtidan tayyorlangan taxtachalarga yozishgan, V asrdan boshlab ipak shoyi parchasiga yozganlar.

Krit-Mikenda mil.av. III-II ming yilliklarda A va B chiziqli yozuv mavjud bo‘lgan. 1953-yilda ingliz olimlari Ventris va Chadvik B chiziqli Krit yozuvlarini o‘qishga muvaffaq bo‘lgan.

Etrusk, osk, lotin yozuvlari mil.av. VIII-VII asrlarda yaratilgan. Dunyo alifbolari asosan Finikiya alifbosidan kelib chiqqan. Finikiya alifbosi asosida oromiy yozuvi, Eron ahamoniylari yozuvi va Parfiya yozuvi kelib chiqqan. Oromiy yozuvi asosida mil.av. III-II asrlarda sug‘d yozuvi shakllandi, bu yozuv qoldiqlari Panjikent yaqinidagi Qal’ai Mug‘dan, Sharqiy Turkistonning Turfon shahri yaqinidan, Afrosiyob yodgorligidan topilgan. Oromiy yozuvi asosida yana Xorazm yozuvi kelib chiqqan. Bu yozuvning mil.av. V-IV asrlarga oidlari Oybo’yirqal’adan topilgan. Mil.av. IV-III asrlarga oidlari Qo‘yqirilganqal’adan topilgan. So‘g‘d yozuvi va Xorazm yozuvlari asosida 25 harfdan iborat Toxariston yozuvi shakllangan, bu yozuv ko‘ndalangiga chapdan o‘ngga qarab yozilgan.

Sug‘d yozuvi asosida turk yozuvi shakllangan, bu yozuv fanda ko‘k turk yoki runik bitiklari deyiladi. Oromiy yozuvi asosida Kushon-Baqtriya yozuvi (bu yozuv burchakli, to‘trburchakli va aylana shaklda bo‘lgan) shakllangan, bu yozuv qoldiqlari qadimgi Termiz shahridan topilgan.

Oromiy yozuvi asosida yana Baqtriya yozuvi, Baqtriya yozuvidan esa Eftaliylar yozuvi (25 harfli) shakllangan. So‘g‘d yozuvi va Xorazm yozuvlari asosida yana bir yozuv, uyg‘ur yozuvi kelib chiqqan, uyg‘ur yozuvidan manjur hamda mo‘g‘ul yozuvlari shakllangan.

Ierografik yozuv eng noodatiy yozuv turlaridan biridir. Gap shundaki, har qanday belgi so'z yoki iboraning fonetik tovushini etkazmaydi. Kontekstga qarab, u muayyan ob'ektlarni, hodisalarni, tushunchalarni yoki toifalarni majoziy ravishda tavsiflab, ma'lum ma'noga ega. Ierografik yozuv asosan Sharq xalqlari uchun xarakterlidir, garchi dunyoning boshqa qismlarida ajdodlarimiz ba'zida ierogliflardan foydalanib, keyingi avlodlarga ma'lumot uzatganliklari to'g'risida ma'lumotlar mavjud.

Faqatgina yapon tilida 150 mingga yaqin belgilar mavjud, ammo mahalliy Ta'lim vazirligi eng ko'p ishlatiladigan 1850 tani tanlab oldi. Ammo Yaponiyada hamma bir xil tilda gaplashadi, ammo Xitoyga kelsak, bu mamlakatda vaziyat ancha murakkab, chunki hatto qo'shni viloyatlarning lahjalari ham keskin farq qilishi mumkin. Shunga qaramay, Xitoyning ierografik yozuvida qabul qilingan kerakli minimal belgilarga ega bo'lgan kishi hamma uchun ochiq bo'lgan adabiyotlarni o'qishi mumkin. Va bu hodisa, birinchi navbatda, turli xil ma'nolarga ega bo'lgan ko'plab ierogliflarning homonim ekanligi bilan izohlanadi.

Ierografiya individual so'zlar yoki harflarning talaffuzi bilan bog'liq emas, lekin to'g'ridan-to'g'ri o'quvchini tasvirlangan mavzuning qiymatiga olib keladi. Bu fakt yapon tili misolida yaqqol ko'rinadi. Undagi "mol" so'zi ikkita ieroglifda yozilgan bo'lib, ular alohida-alohida "yer" va "ajdaho" degan ma'noni anglatadi. Bunday holda, "mol" so'zini yapon tilida o'qish uchun, bu belgilarning fonetik talaffuzini - (tsuchi) va ryu (tatsu) ni qo'shish kifoya qiladi. Biroq, bu unday emas. Birgalikda, bu ikki belgini, tanish tanish ma'noni anglatuvchi "Mogur" deb talaffuz qilishadi.
  Ushbu hodisa ieroglif yozuvidan foydalangan holda deyarli barcha zamonaviy tillarda mavjud. Shuning uchun, agar siz yapon, koreys yoki xitoy tilini o'rganmoqchi bo'lsangiz, avval ularning aksariyati taqdim etiladi, agar umuman tushunarsiz bo'lsa, unda har qanday holatda ham tuman bo'ladi.

Ammo har bir alohida tilda iyerogliflarning ko'pligi o'rganish uchun eng qiyin payt emas. Gap shundaki, ierografik yozuvlarning qiymatlari yozish tartibiga va belgilar kombinatsiyasiga qarab farq qilishi mumkin. Va, masalan, yapon tilida, qiyin kontekstda, yozuvni o'qish va mazmunini aniqlash qoidalarini belgilaydigan ierogliflarga - furigansga maxsus belgilar qo'shilishi mumkin.
  Bu yoki boshqa usul, ierografik yozuv analitik emas, majoziy tillarga xosdir. Bu shuni anglatadiki, evropaliklarga, masalan, Janubiy Koreyaning fuqarosining fikrlash tarzini boshqa tushuntirishsiz tushunish juda qiyin bo'ladi. Ierogliflarning belgilangan to'plamini o'rganish jarayonida birinchi navbatda qidiruv so'zlari yoki iboralar atrofidagi kontekstga e'tibor qaratish lozim. Bu aniq ierogliflar yordamida qanday kontseptsiyalar tasvirlanganligini tushunishga yordam beradi va shundan keyingina yozma xabarning ma'nosi ma'lum bo'ladi.

5.4. Mafkuraviy yozuv

Mafkura - yozuvning alohida turi, uning belgilari ma'lum bir fikrni bildiradi. Bu piktografiyadan tubdan farq qiladi, uning rasmlari aniq ob'ektlar yoki narsalarning ma'nosini anglatadi. Mafkuraviy yozuvning paydo bo'lishi, odam nutqni alohida elementlarga - so'zlarga ajratishni o'rganganida, fikrlashning rivojlanishi va shuning uchun tilning rivojlanishi bilan bog'liq.

Ideogramma (boshqa yunon tilidan: ἰδέa - bu g'oya va μμα - yozma belgi, xat) - yozma belgi yoki shartli rasm, muallifning ma'lum bir g'oyasiga mos keladigan rasm, masalan, ba'zi bir so'z, fonemaga asoslangan logogramma yoki fonogrammadan farqli o'laroq. mos ravishda

Mafkuraning o'ziga xos xususiyati so'zlarda aks etgan mavhum tushunchalarni egallash qobiliyatidir. Bundan tashqari, belgilari bevosita nutqning alohida birliklari bilan bog'liq bo'lgan logografik notasiyadan farqli o'laroq, mafkuraviy notatsiya fonetik yoki grammatik ma'noni emas, balki so'zlarning mazmunini etkazishga imkon berdi. Bu harfni turli xil lahjalarda yoki hatto turli tillarda gapiradigan odamlar uchun ham xuddi shu tarzda tushunishga yordam berdi.

Mafkuraviy yozuv xabarni deyarli so'zma-so'z yozib oladi va og'zaki tarkibdan tashqari, ushbu so'zlarning tartibini ham beradi. Bundan tashqari, mafkura grafik belgilar soni va shakli turg'unligi bilan ajralib turadi. Bu shuni anglatadiki, yozuvchi piktografiyada bo'lgani kabi piktogramma yasamadi, balki ularni tayyor to'plamdan oldi.

Shuni ta'kidlash kerakki, mafkuraviy yozuv rivojlanishining dastlabki bosqichida bitta va bitta belgi to'g'ridan-to'g'ri va majoziy ma'noda ob'ektlar yoki tushunchalarni anglatishi mumkin. Biroq, vaqt o'tishi bilan, ideogrammalar tobora barqarorroq ma'nolarga ega bo'ldi, bu zamonaviy olimlarning ota-bobolarimiz yozuvlarini shifrlashga urinishlarini osonlashtiradi.

Mafkuraviy yozuvning yanada rivojlanishi davlat kontseptsiyasining paydo bo'lishi, shuningdek, savdo va ijtimoiy ishlab chiqarishni rivojlantirish fonida ro'y berganligi alohida e'tiborga loyiqdir. Vaqt o'tishi bilan nafaqat ideogramlarni aniq tushunish, balki ularni tezroq yozib olish, katta hajmdagi ma'lumotlarni uzatish zarurati paydo bo'ldi. Bu ideogramm ibtidoiy sxemadan ieroglifga aylanib, muhim o'zgarishlarni boshdan kechirishga olib keldi - muayyan tushunchalarni yoki alohida so'zlar yoki so'z-so'zlarning muhim tarkibiy qismlarini anglatadigan an'anaviy belgi.

Mafkuraviy yozuv Qadimgi Misr va Xitoy tsivilizatsiyalariga xosdir. Ta'kidlash kerakki, Osiyo mamlakatlarida hiyerogliflar bugungi kunda ham qo'llanilmoqda. Bu sharq madaniyati va mentalitetining o'ziga xos xususiyatlari bilan bevosita bog'liq bo'lib, uning asosini majoziy, mavhum fikrlash tashkil etadi.

Nazariy jihatdan, mafkuraviy yozuvdagi yozuvlarni turli tillarda gapiradigan odamlar tushunishlari mumkin, garchi bu tillarning mafkuraviy harflari boshqacha bo'lsa ham. Shunday qilib, suv g'oyasi Misr yozuvidagi to'lqin, xitoycha oqim, Aztek yozuvida ko'k rangga bo'yalgan idish shaklida tasvirlangan. Rasmiy farqlarga qaramay, ushbu belgilarning barchasi tegishli yozuv bilan tanish bo'lmagan odam tomonidan tushunilishi mumkin.

 5 Qadimgi Sharqda ta’lim-tarbiya tizimini qanday bo‘lgan

Pireney yarimorolining arablar tomonidan bosib olinishi insoniyat tarixining yangi sahifalarini ochdi. Bu jarayonning, ayniqsa, Ovrupo uchun ahamiyati beqiyos bo'ldi. Sharq faqatgina Ovrupo madaniyatining rivojiga ta’sir etibgina qolmay, balki umuman, Ovrupolik odamning psixologiyasi, tafakkuri, xarakteri, hayot tarzini, tarixiy jarayonni tubdan o'zgartirib yubordi. Bu esa o'z navbatida matematika, falsafa, astronomiya, tabiiyot, tibbiyot, xulq-odob, turmush tarzi, ijtimoiy-iqtisodiy hayotga ta’sir etdi. X asrdan boshlab Movarounnahr va Xurosonda mustaqil feodal davlatlar-Tohiriylar, Somoniylar, Qoraxoniylar, G'aznaviylar, Saljuqiylar, Xorazmshohlar davlatlarining paydo boiishi xalifalikning emirihshi hamda madaniy hayotning yanada ravnaq topishiga ohb keldi. Bu davrda pul muomalasi rivojlandi. Jamiyat siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy hayotidagi o'zgarishlar, albatta, madaniy hayotga o'z ta’sirini o'tkazmasdan qolmaydi. Somoniylar davlatida Marv, Buxoro, Samarqand va Urganch o'sha davrning madaniy markazlari sanalardi. Bu davrda arab tili ilmiy va aloqa tili edi. Maktablarda darslar arab tilida ohb borilardi. Rasmiy hujjatlar arab tilida yuritilar edi. Ilmiy asarlar ham arab tilida yozilardi. X asr o'rtalariga kelib, fors tilida ham ish yuritila boshlandi. Bu shaharlardagi maktablarga hatto tevarak-atrofdagi qishloqlardan oddiy xalq bolalari ham kelib o'qiganligi manbalarda keltiriladi. O'sha davrda Buxoroda katta kitob bozori bolgan. Kitob dolsonlarida olim va fozil kishilar uchrashib, ilmiy munozaralar o'tkazganlar. Buxoro amiri saroyida esa yirik kutubxona mavjud bolgan. Amir kutubxonasini o'sha davrdagi Sheroz kutubxonasi bilan bellasha oladigan yagona kutubxona sifatida tan oiganlar... Saljuqiylar davrida Alp Arslon Muhammad hokimiyatni boshqarganda uning vaziri Nizomul mulk o'z davrining mashhur siyosiy arbobi va eng ma’rifatparvar kishilaridan bo'lgan. Saljuqiylar hokimiyati harbiylashgan boiib, bu hokimyatning ichki va tashqi siyosatini Nizom ul-Mulk boshqarar edi. U hokimiyatni boshqarish uslubini ishlab chiqadi va o'zining «Siyosatnoma» asarini yaratadi (1091-1092-yillar). Bu asarda davlatni boshqarish prinsiplari bayon etiladi. Nizomul mulk maorifni rivojlantirishda katta xizmat qiladi. 1067 -yili Bag'dodda o'zining shaxsiy jamg'armasiga o'sha davrning eng mashhur o'quv yurti - «Nizomiya» madrasasini qurdiradi. U olimlar, din peshvolari, so'fiylarga katta e’tibor berib, g'amxo'rlik qiladi. Uning k atta xizm atlaridan yana biri - uning davrida taqvimning isloh qilinganidir. XI asrda Xorazmda ilm-fan taraqqiy etadi. Xorazm shohi Ma’mun II o'z saroyiga zabardast olimlarni taklif etadi. U tashkil etgan «Majlisi ulamo» - «Ma’mun akademiyasi» deb nom qoldirgan. Bu akademiyaning rivoj topishida Abu Rayhon Beruniy, Abu Ah ibn Sino, tarixchi Miskavayh, riyoziyotchi Abu Nasr ibn Iroq, faylasuf Abu Sahl al-Masihiy, tabib Abulxayr Hammor kabi olimlar ilmiy ijod bilan shug'ullanganlar. Lekin toj-taxt uchun kurash natijasida bu ilm dargohi o'z faoliyatini to'xtatib, olimlar tarqab ketadi. Movarounnahr va Xurosonda IX asrlarga kelib ma’naviy ko'tarilish Sharq Renessansi - Uyg'onish davrining boshlanishiga olib keldi. Movarounnahrda ilm-fan va ma’rifat sohasida o'z xizmatlari bilan dunyoga mashhur bo'lgan faylasuf va munajjim, matematika, fizika, tibbiyot, tarix, til va adabiyot, pedagogika sohasida ilmiy merosi bilan nom qoldirgan Muhammad Muso al-Xorazmiy, Abu Nasr Forobiy, Ahmad al-Farg‘oniy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ah ibn Sino kabi qomusiy olimlar faohyat ohb bordilar. Qomusiy olimlar o'z ilmiy merosida ta’limiy-axloqiy asarlar yaratishga ham katta e’tibor berib, bu asarlarda ilgari surilgan g'oyalar insonning ham aqliy, ham axloqiy, estetik va jismoniy jihatdan kamol topishida, pedagogik fikr taraqqiyotida katta ahamiyatga ega bo'ldi. Sharq Uyg'onish davrida sof pedagogik asarlar ham yaratilib, ta’limtarbiyada inson takomilining xususiy va umumiy metodlari haqida olmas ta’limoti bilan nom qoldirgan tarbiyashunos olimlar ham maydonga chiqdi.

6 “Avesto”da pedagogik g‘oyalar qanday ifodalangan

«Avesto» tarbiyaviy manba sifatida. «Avesto» asarida inson shaxsining kamolotga erishishiga oid fikrlar ifoda etilgandir. Mazkur asar g’oyalari orqali qadimgi davrlarda mamlakatimiz hududida yashagan xalqlarning tabiiy, ilmiy, ma'rifiy hamda ijtimoiy qarashlari borasida muhim malumotlarga ega bo’lamiz. « Avesto » diniy xarakterga ega bo’lish bilan birga, o’zida falsafiy, siyosiy, filologik, va tarbiyaviy masalalarni ham qamrab olgan.

Zardushtiylik dinining g’oyalari xususida so’z borganda, ularning to’g’rilik bilan yashash va axloqiy unsurlarga asoslanganligini alohida ta'kidlab o’tish lozim.

Ushbu afsonada gunoh va uning jazosi, poklikning mohiyati ta'riflanib olov, suv, er, chorva, daraxt hamda o’simliklar ulug’lanadi, kohin, harbiy, dehqon va chorvadorlar sharaflanadi. Hayvonlarga zulm o’tkazish eng katta gunoh sifatida qoralanadi. Mazkur bo’limda shaxsiy gigienaga amal qilishga oid qoidalar–tirnoq va sochni parvarishlash masalalari yuzasidan fikr bildiriladi.

Bildirilayotgan fikrlardan anglashiniladiki, zardushtiylik dinining g’oyalariga ko’ra, shaxsning axloqiy xislatlarga ega bo’lishi Adolat o’lkasini qaror toptirishda tayanch omil bo’lib xizmat qiladi. Zardushtning asosiy yo’riqlaridan biri ham Axura Mazdaning ko’makchisi sanalgan inson sa-hovatli bo’lishi kerak, degan aqidadir. Garchi, zardushtiylikda diniy rasmrusumlarga rioya etish, Zardusht tomonidan ilgari surilgan barcha axloqiy yo’l-yo’riqlarni bajarish har bir kishining muqaddas burchi ekanligi e'tirof etilishi bilan birga, dunyoviy ishlar va ularning mohiyati ham ochib beriladi.

«Yaxshi fikr» iborasining mazmuni o’zida ilohiy qonun ruhidagi g’oyalarga ega bo’lish, yaqin kishisiga nisbatan mehribonlik ko’rsatish, muhtojlarga ko’maklashish, yovuzlikka qarshi kurashga doimo tayyor turish, kishilarning baxt-saodati yo’lida harakat qilish, ahillik, qabiladoshlar bilan birga do’stlik va totuvlikda yashashga intilish ruhidagi niyat va fikrlar musaffoligini aks ettiradi. Inson fikran ham boshqalarga hasad qilmasligi lozim. Yaxshi niyatli kishi darg’azab bo’lmaydi, jaholatlarga berilmaydi. Zero, bunday ruhiy holatda inson yaxshilik haqida o’ylamaydi, burch va adolat haqida unutadi va nojo’ya harakatlar qiladi.

«Avesto»dagi uchlikning haqiqiy manbalariga yondashiladigan bo'1sa, ular qadimgi zamon kishilarining axloqiy tasawurlariga batamom muvofiq bo’lib tushadi. Fikr, so’z va ishning birligi ibtidoiy insonning ham ajralmas xislati edi. Uning ong, axloq va boshqalar xususidagi tasawurlari o’zi mansub bo’lgan jamoa bilan uzviy bog’langan, Jamoaning fikri uning ham fikri, jamoaning so’zlari uning ham so’zlari, jamoaning ishlari uning ham ishlari bo’lgan. Ijtimoiy va shaxsiy manfaatlarning uyg’unligi-urug’chilik jamiyatining muhim belgisidir. Jamoaning har qanday topshirig’ini bajarish uning a'zolari uchun mu-qaddas qonun edi.

Xulosa qilib aytganda, «Avesto» asarida insonning barkamol bo’lib etishishida

uning so’zi, fikri hamda ishi ezgu bo’lishi va ezgulikning tantanasi uchun xizmat qilishiga katta e'tibor beriladi. Ushbu axloqiy uchlik g’oyasi eng qadimgi davrlardan boshlab kishilik jamiyati taraqqiyotining keyingi bosqichlarida yaratilgan barcha ma'rifiy asarlar mazmunining shakllanishiga asos bo’lgan. Zero, unda insonning inson sifatida ma'naviy va moddiy jihatdan kamol topishi uchun zarur bo’lgan muayyan talablar o’z ifodasini topib, hayot kodeksi sifatida nafaqat Sharq, balki G’arb xalqlarining ham muhim ma'naviy merosi bo’lib qoldi. Asarda ifoda etilayotgan masalalarning ijtimoiy hayotning barcha jabhalarini qamrab olganligi Zardusht g’oyalarining nazariy va amaliy ahamiyatini oshirib, uning qimmati bugungi kunda ham yuqori bolishiga olib kelgan.

Axloq rne'yorlariga rioya qilish yo'l-yo'riqlari (ta'Iirnot)'. .. 1) Pindori Nek (Ezgu fIkr): Tangrining yagonaligiga ishonrnok, iyrnon~ sobitlik, tavakkul, qanoat, xayrixohlik, sulhjo'ylik, kechirirnli bo'la bilish, ishonch, shijoatli, rahrnli va rnuruvvatli bo'lmoq, pok-tiynatlik, insof, xushhulqlik, beozorlik, ochiqyuzlik, ehsonlilik, nafsni chegaralash, kasb va ilrnni sevrnoq, rnas'uliyatlilik va xaqiqatparast bo'lrnoq. 2) Guftori Nek (Ezgu so'z): Tangriga harndu sanD a}1rnoq, to'g'riso'zlik, ahdida sobitlik, haqgo'ylik, salom va ta'zirnda bo'lmoq, to'g'ri va rost guvohlik bennoq, shirinkalomlik, o'ylab, sinab gapinnoq, rost qavllik.

3) Raftori Nek (Ezgu ish, faoliyat): Tangri va' payg'ambar bergan farz va sunnatlarga so'zsiz itoat etmoq hamda ularni bajarmoq, yaxshi ishlash, omonatga xiyonat qilmaslik, ojizlarni qo'llash, serg'ayrat bo'lmoq, ota-ona va ustod hukmiga farmonbardor bo'lmoq, xalq uchun, Vatan uchun xizmat qilmoq, mehmondo'stlik, parxezkorlik, yomon ishlardan yuz o'girmoq, mehribonlik, insonparvarlik, jamiyat qonunlariga itoat etmoq, o'tganlarni esda tutish, xaqiqattalab bo'lmoq, bemorlar holidan xabar olib turmoq, muhtojlarga yordam berish, o'z ishi va kasbiga mehr qo'yish, adolatli bo'lmoqdir. 11. Muhit tozaligini saqlash va kasalliklarning oldini oIishga doir • 1) Axlatlami berkitish, ifloslangan joylami tuproq, tosh, qum bilan ko'mib tashlash, shu yo'l bilan mikroblar o'ldirilgan yoki kamaygan. 2) Otash, issiqlik va sovuqlik ta'siri bilan yo'qotish, «Avesto"da otash poklovchi va ofatni ketkizuvchi vosita hisoblanadi. U bilan hatto kiyim-kechaklarni zararsizlantirish mumkin. 3) Kimyoviy yo'l: kul, sirka, sharob, turli giyohlar (isfand - isiriq, mixak, sadaf, piyoz, aloe, sandal) tutatish yo'li bilan. Bularning ko'pi hozir ham mikroblami o'ldiruvchidir. 4) Uy hayvonlarini boqish va ko'paytirish sharoitlarini yaxshilash, parranda va boshqa hayvonlarga behuda olOr bermaslik, ularning bemahal o'limiga sabab bo'lmaslik uqtirilgan. Shu bilan birga kasal tarqatadigan hayvon va hashorotlarni yo'qotishga da'vat etilgan. 5) «Avesto»da issikliq, sovuq havo, ochlik, bo'kib ovqat eyish, ruhiy iztirob, buzilgan taom eyish, tozalikka rioya qilmaslik ko'p kasalliklaming asosiy manbai deb topilgan. 6) Yuz-qo'lni, sochni bir kunda bir necha marotaba yuvib yurishga da'vat qilirtt bilan dastro'mollar, tish tozalagich (misvok)ni qanday asrash yo'llari ko'rsatilgan. 9 .. 7) Soch va tirnoqlarni o'z vaqtida tozaJab olib turish, ularni odamlar nazari va qadami tushmaydigan, parranda, it va mushuk kovlab olmaydigan darajadagi chuqurlikka ko'mib tashlashni qat'iy taJab qilingan. Ill. (CAvesto.da oila va ayol erki talqini I) Nikohdan so'ng tomonlaming birida asabiy noqislik, telbalik alomati lOhir OO'lsa, ikkinchi tomon bu nikohdan voz kechish huquqiga ega. 2) Er erkaklik qobiliyatiga ega OO'lmagan taqdirda ayol ajralish imkoniyatidan foydaJana oladi. 3) Uch yil davomida ham er oilaning moddiy jihatini ta'minlashga ojizlik qilib, hatto ayolini boqa olmasa, xotin bunday erni tashlab keta oladi, ya'ni taloq qiladi. 4) Agar tomonlar bir-birlarining OOshqa er va xotin bilan zino qil-ganlarini sezsa, bunday nikoh «harom» bo'ladi hamda tomonlar bir-birlarini taloq qiladilar-. 5) Agar xotinning hayoti er zulmidan xavf ostida qolsa, u 0' z juft i ni taloq qila oladi. 6) Xotin o'z eridan qoniqmay, nojo'ya, g'ayrishar'iy xattiharakatlar qilsa, erkak bunday ayoldan voz kecha oladi. Erkak kishi uylanish paytida oldingi xotinini bekitsa-yu, to'ydan keyin 'bu sir fosh bo'lsa, bunday nikoh botif hisoblanadi. 7) 4::rkak yoki xotin Zardusht dinidan yuz o'girsa, ya'ni boshQa dinni qabul etsa, taloq vojibdir. Zardushtiylikda oila muqaddas sanalgani uchun boshqa sabablarga ko'ra. jumladan ig'vo, tuhmat. er-xotinning o'zaro kelishmovchiligiga, ota-ona bilan chiqisha olmaslik bahonasi bilan nikohning bekor qilinishiga yo'l qo'yilmagan. Xotin-qizlar orasida uchrab turadigan bo'hton, chaqimchilik. xusumat gunohi azim sifatida qattiq qoralangan, gap tashuvchi, ig'vogarlar darra urish bilan jalOlanganl .