1. iqtisodiyotga kirish

Narxlar bo‘yicha peshqadamlik - bu firmalar o‘zlarining narx siyosatini til biriktirmasdan muvofiqlashtirish vositasidir. Masalan AQSHda avtomobil bozorida Jenyeral motoris» peshqadam narxni o‘rnatsa «Ford» va «Krayslyer» o‘sha narxdan kelib chiqqan holda kompaniyalar o‘z narxlarini o‘rnatadilar. Bunda sohadagi eng yirik yoki eng samarali firma mahsuloti narxini o‘zgartiradi, boshqa firmalar esa bu jarayonni kuzatadilar. Ammo har doim raqobatchilar ushbu o‘zgarishlarni qo‘llab-quvvatlamasliklari xavfi mavjud. Shuning uchun narxlar bo‘yicha yetakchi kompaniya quyidagi siyosatga amal qiladi:

1. Narx faqat talab va xarajatlarning sezilarli darajada o‘zgargan (ish haqi, soliqlar yoki elektr enyergiyasi narxlarining ko‘tarilishi) holatida qo‘llaniladi;

2. Yetakchi kompaniya narxlarning qayta ko‘rib chiqilishini ochiq e’lon qiladi, ya’ni boshqa firmalar bu haqda oldindan bilishadi;

Oligopoliyalar sharoitida narxlar «xarajat+» asosida o‘rnatilishi mumkin. Bunday holda, oligopolistik firma mahsulot birligi uchun xarajatlarni odatiy rejalashtirilgan ishlab chiqarish darajasida hisoblab chiqadi. Keyin standart narx talab qilingan miqdordagi foydani standart hajm birligi uchun o‘rtacha xarajatlarga qo‘shib hisoblab chiqiladi. Ushbu usul tovarlarning tannarxiga ma’lum standart ustamani hisoblashdir. Masalan, tamaki mahsulotlari - 20%, ayollar kostyumlari - 40%, kitoblar - 34% eng katta qo‘shimchalar shakar va kofeda kuzatiladi. Ustama shuningdek xarajatlarga, sotish hajmi va tovar aylanmasiga bog‘liq. Ushbu narxlash modeli yuzlab turli xil obyektlar uchun talab va xarajat shartlarini aniqlashni qiyinlashtiradigan va enyergiya harajatlari, sug‘urta, soliqlar kabi yuzlab mahsulotlar bo‘yicha umumiy xarajatlarni to‘g‘ri taqsimlay olmaydigan ko‘p mahsulotli firmalar uchun alohida ahamiyatga ega. Keyinchalik yuqori narxlarni boshqarish bo‘yicha menejyerlar raqobat, biznes sharoitlari, uzoq muddatli strategik maqsadlar va boshqa omillarni hisobga olgan holda yuqoriga yoki pastga qarab (odatda kichik) o‘zgarishlar kiritib, standart narxdan foydalanadilar. Shuni ta’kidlash kyerakki, monopolistning narxga nisbatan kuchi har doim nisbiydir. Agar u ishlab chiqarish harajatlarining pasayishi, ilmiy-texnika taraqqiyotining rivojlanishi, bozorni qulay narxlarda tovarlarga to‘ldirishi bilan birga bo‘lsa, unda monopollashtirish jamiyat uchun foyda keltiradi. Ammo, agar siz narxlar ustidan nazoratni ma’lum darajada oshirib yuborsangiz, unda bu talabning pasayishiga, turg‘unlikka, ishlab chiqarishning pasayishiga olib keladi, shuning uchun bozor iqtisodiyotiga ega bo‘lgan mamlakatlarda monopoliyaga qarshi tartibga solish keng qo‘llaniladi.

Mukammal raqobatda korxona uchun narx me’yoriy xarajatlarga teng (P=MC), bozor xokimligiga ega bo‘lgan korxona uchun narx me’yoriy harajatlaridan yuqori (P>MC) bo‘ladi. Binobarin, narx me’yoriy xarajatlardan oshib ketadigan miqdor monopol (bozor) hokimligi o‘lchovi bo‘lib xizmat qilishi mumkin. Lyernyer indeksi narxning me’yoriy narxdan og‘ishini o‘lchash uchun ishlatiladi.

Monopol hukmronligi ko‘rsatkichi, Lyernyer indeksi (L) quyidagi formula bo‘yicha hisoblanadi:

Bu yerda: P- monopol narx;

MC- me’yoriy xarajatlar.

Mukammal raqobat sharoitida individual firmaning narxlarga ta’sir qilishqobiliyati nolga teng (R = MC), narxning marjinal xarajatlardan nisbiy oshib ketishi ma’lum bir firmada bozor hukmronligi mavjudligini tavsiflaydi.