1. экономиканы модернизациялаў шараятында есап системасының орны ҳӘМ ӘҲмийети реже

Buxgalteriyali’q yesapti’n` tiykarg`i’ printsipleri ha`m olardi’n` qi’sqasha si’patlamasi’. Buxgalteriyali’q yesap mag`li’wmatlari’n yesapti’n` basqa tu`rlerinde qa`liplesetug`i’n mag`li’wmatlar menen sali’sti’rg`anda pari’q qi’latug`i’n belgileri oni’n` tiykarg`i’ printsiplerine su`yenedi. Olarg`a tiykarlang`an halda ha`r bir xojali’q ju`rgiziwshi sub`ekt ta`repinen belgili o`nim, jumi’s ha`m xi’zmetler bazari’nda o`zinin` finansli’q-xojali’q strategiyasi’ islep shi’g`i’ladi’.
Buxgalteriyali’q yesap haqqi’ndag`i’ ni’zamni’n` 3-statyasi’na muwapi’q buxgalteriyali’q yesapti’n` tiykarg`i’ printsipleriне үзликсизлик, исенимлилик, көрсеткишлериниң салыстырмалылығы есапланады.
Буннан тысқары buxgalteriyali’q yesapti’n` printsipleriне төмендегилер киреди.
-buxgalteriyali’q yesapti’ eki jaqlama jazi’w usi’li’nda ju`rgiziw;
-u`zliksizlik;
-xojali’q operatsiyalari’, aktivler ha`m passivlerdi pulda bahalaw;
-ani’qli’q;
-esaplaw;
-aldi’n-ala ko`re biliw (di’qqatli’ boli’w);
-mazmunni’n` formadan u`stinligi;
-ko`rsetkishlerdin` sali’sti’ri’wg`a qolayli’g`i’;
-finans yesabati’ni’n` biyta`repligi;
-esabat da`wiri da`ramatlari’ni’n` ha`m qa`rejetlerinin` muwapi’qli’g`i’;
-aktivlerdin` ha`m minnetlemelerdin` haqi’yqi’y bahalani’wi’.
Ha`r bir printsiptin` ma`nisin ashi’w ushi’n olarg`a toli’g`i’raq toqtali’p o`temiz. Demek, buxgalteriyali’q yesapti’ eki jaqlama jazi’w usi’li’nda ju`rgiziw bul barli’q xojali’q operatsiyalari’ni’n` buxgalteriyali’q yesap schetlari’nda eki ma`rte, yag`ni’y bir schetti’n` debetinde ekinshi schetti’n` kreditinde bir qi’yli’ summalarda sa`wlelendiriliwin bildiredi. Sog`an baylani’sli’ eki jaqlama jazi’w usi’li’nan paydalani’p schetlar baylani’si’ (korrespondentsiyasi’) du`zilgeninde u`sh na`rse: xojali’q operatsiyasi’ni’n` mazmuni’ (bayani’), debetleniwshi schet ha`m kreditleniwshi schet qatnasadi’. Bul printsip u`lken qadag`alaw a`hmiyetine iye. O`ytkeni, bir xojali’q operatsiyasi’ bar waqi’tti’n` o`zinde bir qi’yli’ summada eki ma`rt (eki jerde)-bir schetti’n` debetinde, ekinshi schetti’n` bolsa kreditinde sa`wlelendirilip, summalarda pari’q ani’qlang`anda bul operatsiya boyi’nsha qa`tege jol qoyi’lg`anli’g`i’ ha`m oni’n` ayi’pkeri belgili boladi’.
Buxgalteriyali’q yesapti’n` u`zliksizligi ka`rxanani’n` barli’q xi’zmeti dawami’nda payda bolatug`i’n barli’q xojali’q operatsiyalari’ tasti’yi’qlang`an ta`rtip ha`m buxgalteriyali’q yesap ha`m de yesabatti’n` normativleri tiykari’nda du`zilip, jazi’li’p bari’li’wi’n talap etedi.
Xojali’q operatsiyalari’, aktivlerdi ha`m passivlerdi pulda bahalaw printsibi olardi’ birden-bir universal o`lshem pulda ko`rsetiwdi bildiredi. Bunday bahalawdi’n` haqi’yqi’yli’g`i’ ha`m tuwri’li’g`i’ pu`tkil buxgalteriyali’q yesap sistemasi’n du`ziwde u`lken a`hmiyetke iye boladi’.
Mag`li’wmatlardi’n` ani’qli’g`i’ da`slepki yesap hu`jjetlerin ju`rgiziw ha`m buxgalteriyali’q yesap registrlerin tolti’ri’wdan buxgalteriya balansi’ ha`m finans yesabati’ni’n` basqa formalari’n usi’ni’wg`a shekem bolg`an pu`tkil buxgalteriyali’q yesapti’ ju`rgiziw ha`m finans yesabati’n du`ziwdin` tiykarg`i’ printsibi boli’p yesaplanadi’.
Esaplaw printsibi tiyisli mag`li’wmatlar qaysi’ da`wirde jo`netilgen (is ha`m xi’zmetler ori’nlang`an) bolsa, ha`tte pul qarji’lari’ sati’wshi’ni’n` scheti’na kelip tu`spegen bolsa da, olardi’ sati’wdan ali’natug`i’n da`ramatlar usi’ da`wirge ali’p bari’li’wi’n talap etedi. Shi’g`i’nlar da qaysi’ da`wirde a`melge asi’ri’lg`an bolsa, olar ka`rxana ta`repinen bul yesabat da`wirinde to`lengenine qaramastan usi’ yesabat da`wirinde sa`wlelendiriledi. Demek, sati’wdan ali’natug`i’n da`ramat o`nimler jo`netilgen yaki xi’zmetler ko`rsetilgen waqi’tta ani’qlanadi’. Lekin, ekonomikali’q rawajlani’wdi’n` ha`zirgi basqi’shi’ndag`i’ belgili qa`siyetlerin yesapqa ali’p, bul printsipti qollani’w ta`rtibi buxgalteriyali’q yesapti’n` tiyisli milliy standartlari’ menen ayqi’nlasti’ri’w mu`mkin.
Aldi’n ala biliw yaki di’qqatli’li’q printsibi yesabatta aktivlerdi ha`m paydani’ asi’ri’p, minnetlemelerdi bolsa pa`seytip bahalawg`a jol qoymawdi’ talap etedi.
Na`tiyjede potentsial jog`alti’wlardi’ yaki zi’yanlardi’ sa`wlelendiriw ushi’n ka`rxanag`a potentsial paydani’ sa`wlelendiriwge qarag`anda kem tiykar kerek boladi’. Bul printsipke muwapi’q en` pa`s da`rejede, yag`ni’y o`zine tu`ser bahasi’ yaki bazar bahasi’ boyi’nsha bahalaw ta`rtibine a`mel etiw kerek. Bul soni’ an`latadi’, eger ka`rxana o`z aylani’s qarji’lari’n bir bahada sati’p ali’p, biraz waqi’ttan son` oni’n` bazar bahasi’ tu`sip ketse, onda oni’ yesabatta ag`i’mdag`i’ bazar bahasi’ boyi’nsha bahalap, parqi’ ag`i’mdag`i’ da`wirdin` finans na`tiyjesine ali’p bari’ladi’. Eger de bul yesabat da`wirinde aylani’s qarji’lari’ni’n` bazar bahasi’ o`sse, ka`rxana o`z aktivlerin usi’ bazar bahasi’ boyi’nsha satqang`a shekem o`z hu`jjetlerine o`zgertiw kirgizbeydi. Bunday jantasi’w bazardag`i’ jag`daydi’n` o`zgeriwshen`ligi ha`m menshik iyelerinin` ha`m de xojali’q jumi’si’ menen baylani’sli’ bolg`an qa`wip-qa`terlerdi buxgalteriyali’q yesapta sa`wlelendiriwge mu`mkinshilik beredi. Demek, ka`rxana o`z aylani’s qarji’lari’n satqang`a shekem olardi’ bul eki bahadan pa`s bahada sa`wlelendiriwi lazi’m.
Usi’ni’n` menen birge bul printsip jasi’ri’n rezerv jarati’wg`a yaki aylani’s qarji’lari’n ko`beytip jiberiwge huqi’q bermeydi. O`ytkeni, finansli’q yesabat biyta`rep ha`m ani’q boli’wi’ lazi’m.
Mazmunni’n` formadan u`stinligi printsibine muwapi’q xojali’q operatsiyalari’ ha`m basqa ha`r qi’yli’ ekonomikali’q ha`diyselerdi hu`jjetlerde ha`m yesabatlarda o`zlerinin` ekonomikali’q mazmuni’na muwapi’q ayqi’n belgili bolatug`i’n etip sa`wlelendiriliwi lazi’m.
Ko`rsetkishlerdin` sali’sti’ri’wg`a qolayli’g`i’ printsibi, birinshiden, ka`rxana jumi’si’ haqqi’nda mag`li’wmatlardi’n` basqa ka`rxanalar jumi’si’ haqqi’nda uqsas mag`li’wmatlar menen sali’sti’ri’wdi’ da ta`miyinleydi. Qalaberse, belgili ka`rxanada qollani’latug`i’n buxgalteriyali’q yesap metodlari’nda izbe-izlik saqlani’wi’ ha`m usi’ni’n` menen birge oni’n` birqansha yesabat da`wirlerindegi jumi’si’ tuwri’si’ndag`i’ mag`li’wmatlardi’n` sali’sti’ri’wg`a bolarli’g`i’ da ta`miyinleydi.
Bul printsip tiyisli mag`li’wmattan paydalani’wshi’larg`a ka`rxana na`tiyjeliligi ha`m finans jag`dayi’ rawajlani’wi’ni’n` bari’si’n ani’qlawda ja`rdem beredi. Olar ha`r qi’yli’ ka`rxanalardi’n` finans yesabatlari’n sali’sti’ri’w mu`mkinshiliklerine de iye boli’wi’ lazi’m.
Birdey waqi’tti’n` o`zinde ko`rsetkishlerdin` sali’sti’ri’wg`a qolayli’ boli’wi’ni’n` za`ru`rligi unifikatsiyalang`an yesap standartlari’n kiritiwge tosi’q bolmawi’ lazi’m. Eger ka`rxanani’n` tasti’yi’qlang`an yesap siyasati’ ori’nli’ ha`m ani’qli’q sapa belgilerine muwapi’q bolsa, operatsiyalar sonday ta`rizde dawam ettiriliwi yaki ha`diyselerdi sa`wlelendiriw ushi’n yesapti’ usi’nday dawam ettiriw qolaysi’z boli’p yesaplanadi’.
Mag`li’wmattan paydalani’wshi’lar buri’n belgili bir mu`ddet o`tkennen son` ka`rxana finans jag`dayi’n sali’sti’ri’wg`a za`ru`rligi sebepli finansli’q yesabatlar aldi’n`g`i’ da`wirler ushi’n tiyisli mag`li’wmatlardi’ sa`wlelendiriwi a`hmiyetli oli’p tabi’ladi’.
Finans yesabati’ni’n` biyta`repligi, oni’n` ha`r qi’yli’ tosqi’nli’qlardan awlaq boli’wi’ menen tu`sindiriledi. Eger finans yesabati’n na`zerde tuti’lg`an na`tiyjege erisiw ushi’n qarar yaki pikirler qabi’l etiwge ta`sir jasaytug`i’n bolsa, onda biyta`rep boli’p yesaplanbaydi’.
Biyta`replik printsibine muwapi’q ka`rxana tiyisli da`wirler ushi’n o`z jumi’si’ni’n` na`tiyjeleri haqqi’nda finans yesabati’ ko`rinisinde ma`pdar uyi’mlarg`a yesabat berip turi’wi’ lazi’m.
Esabat da`wiri da`ramatlari’ni’n` ha`m qa`rejetlerinin` muwapi’qli’g`i’. Bul printsip tek usi’ yesabat da`wirinde da`ramat ali’w menen baylani’sli’ qa`rejetler g`ana usi’ yesabat da`wirinde sa`wlelendiriliwin bildiredi. Eger qa`rejetlerdin` ha`m da`ramatlardi’n` ayi’ri’m tu`rleri ortasi’nda tikkeley baylani’sti’ ani’qlaw qi’yi’n bolsa, onda qa`rejetler belgili bir qolay sali’sti’ri’w usi’li’na muwapi’q birneshe yesabat da`wirleri ortasi’nda bo`listiriledi. Bug`an mi’sal etip, bir neshe ji’llarg`a bo`listiriletug`i’n amortizatsiya qa`rejetlerin keltiriw mu`mkin. Kelesi da`wir qa`rejetleri de solardan boli’p, olar qaysi’ da`wirlerde da`ramat keltirse, sol da`wirlerde yesapqa ali’nadi’. Bul printsip yesaplaw printsibi menen baylani’sli’ qa`rejetler bir yesabat da`wirinde yesapqa ali’ni’wdi’ ta`miyinleydi. Ma`selen, eger sati’wdan ali’ng`an tu`sim 2004-ji’lda yesapqa ali’ng`an bolsa, sati’lg`an o`nimnin` o`zine tu`ser bahasi’ 2005-ji’lda sa`wlelendiriliwi mu`mkin emes.
Aktivlerdin` ha`m minnetlemelerdin` haqi’yqi’y bahalaw printsibi aktivlerdin` ha`m minnetlemelerdin` o`zine tu`ser bahasi’ yaki sati’p ali’w bahasi’, olardi’ bahalawdi’n` tiykari’ ekenligin talap etedi.