|
Ilimiy biliw funktsiyasi’-ekonomikali’q reformalardi’ teren`lestiriw ha`m bazar qatnasi’qlari’n erkinlestiriw, ha`r tu`rli menshik tu`rlerinin` bar boli’wi’ sha`rayati’nda buxgalteriya yesabi’ni’n` qadag`alaw funktsiyasi’ ku`sheymekte. Bug`an oni’n` tu`rleri ha`m metodlari’n jetilistiriw, buxgalteriya yesabi’ni’n` xali’q arali’q xa`m milliy standartlari’n engiziw, yesap jumi’slari’n kompyuterlestiriw, buxgalter, ekonomist ha`m analitiklerdin` avtomatlasti’ri’lg`an jumi’s ori’nlari’ mu`mkinshiliklerinen ken` paydalani’w sebep bolmaqta.
Bazar ekonomikasi’na o`tiw ha`r qi’yli’ menshik formalari’ni’n` boli’wi’, xojali’q ju`rgiziwshi sub`ektler huqi’qlari’ni’n` ken`eyiwi, xali’q xojali’g`i’nda finansli’q qadag`alaw sistemasi’ni’n` o`nim islep shi’g`ari’w ha`m sati’w, jumi’s ori’nlaw ha`m xi’zmet ko`rsetiw shi’g`i’nlari’ u`stinen qadag`alawdi’n` pa`seytiliwin bildirmeydi. Kerisinshe, finans-esap orayi’ (FEO), ministrlik ha`m ma`mleketlik uyi’mlardi’n` qadag`alaw ha`m tekseriw xi’zmetleri, bankler, auditorli’q sho`lkemler ha`m sali’q inspektsiyasi’ xi’zmetkerleri jan`asha xojali’q ju`rgiziw usi’llari’na tayang`an halda barli’q resurslardan aqi’lli’ paydalani’w u`stinen ku`shli qadag`alaw ornati’wi’ lazi’m. Buxgalteriyali’q yesapti’n` bir pu`tin sistemasi’nda qadag`alaw funktsiyasi’ni’n` roli ku`sheymekte ha`m tag`i’ da u`lken a`hmiyetke iye bolmaqta. O`ytkeni, ka`rxana basshi’li’g`i’ yaki menshik iyelerine tek o`z ka`rxanasi’ni’n` finansli’q ahwali’n biliw g`ana emes, al ba`sekiles ka`rxanalardi’n` ha`m sheriklerdin` finansli’q ahwali’n, to`lew uqi’bi’n biliw za`ru`r.
Buxgalteriyali’q yesapti’n` arnawli’ usi’llari’ ha`m a`melleri ja`rdeminde qadag`alawdi’n` u`sh tu`ri ju`rgiziledi: da`slepki - xojali’q operatsiyasi’ payda bolg`ansha; ag`i’mdag`i’-xojali’q operatsiyasi’n a`melge asi’ri’w; keyingi-operatsiya ju`z bergennen keyingi.
Qadag`alaw to`mendegi bag`darlar boyi’nsha a`melge asi’ri’ladi’:
-islep shi’g`ari’lg`an, jo`netilgen ha`m sati’lg`an o`nimlerdin` ko`lemi boyi’nsha reje sha`rtnamalari’ni’n` ori’nlani’wi’;
-ka`rxana mu`lklerinin` saqlani’wi’n ta`miyinlew;
materialli’q shiyki-zat, jani’lg`i’-energetikali’q, miynet resurslari’nan aqi’lli’ ha`m na`tiyjeli paydalani’w;
-tiykarg`i’ qurallar, amortizatsiya fondi’ ha`m basqa fondlardan paydalani’w;
-o`nim islep shi’g`ari’w ushi’n sarplang`an haqi’yqi’y shi’g`i’nlardi’ qa`liplestiriw ha`m islep shi’g`ari’lg`an o`nimler (ori’nlang`an jumi’slar ha`m ko`rsetilgen xi’zmetler) din` o`zine tu`ser bahasi’n yesaplaw;
-sati’lg`an o`nim (jumi’s ha`m xi’zmet)lerdin` toli’q o`zine tu`ser bahasi’n qa`liplestiriw;
-ha`r qi’yli’ shi’g`i’n smetalari’ni’n` ori’nlani’wi’ (ma`selen, wa`killik qa`rejetleri, kommertsiyali’q ha`m reklama shi’g`i’nlari’);
-ka`rxanani’n` ha`r qi’yli’ ishki xojali’q bo`limshelerinin` jumi’si’; islep shi’g`ari’w tsexlari’, uchastkalari’, semya (ja`ma`a`t) bo`lip ali’p islewshileri ha`m sog`an uqsaslar;
-finans bazari’nda qatnasi’w menen baylani’sli’ operatsiyalar boyi’nsha (aktsiyalar, obligatsiyalar ha`m sog`an uqsaslar);
- ka`rxana jumi’si’ni’n` finans na`tiyjelerin qa`liplestiriw ha`m sali’qqa tarti’latug`i’n bazani’ ha`m de bo`listirilmegen paydani’ (qaplanbag`an zi’yandi’) ani’qlaw;
- o`nim islep shi’g`ari’w ha`m sati’w menen baylani’sli’ qa`rejetlerdi kemeytiw;
-gu`manli’ qari’zlar boyi’nsha rezervler ha`m basqa da arnawli’ fondlardi’ du`ziw ha`m olardi’n` paydalani’li’wi’;
-ka`rxanani’n` finansli’q ahwali’ ha`m de ba`sekiles ka`rxanalar haqqi’nda mag`li’wmatlar toplaw;
-finansli’q yesabati’ ha`m basqa tu`rdegi yesabatlardi’ du`ziw.
Esap protsesinin` mag`li’wmatlari’n toplaw, o`lshew, dizimge ali’wdan baslap za`ru`r bolg`an arali’q, na`tiyje ha`m yesabat ko`rsetkishlerin ali’w menen juwmaqlanatug`i’n barli’q basqi’shlari’nda kompyuter ha`m basqa da sho`lkemlestiriw-texnikali’q qurallardan paydalani’w buxgalteriyali’q yesapti’n` basqari’w sistemasi’ndag`i’ qadag`alaw funktsiyasi’n ku`sheytiwge boyi’nsha wazi’ypalardi’ ori’nlawg`a ja`rdem beredi.
Ka`rxana qarji’lari’ni’n` barli’q tsiklli’q aylani’si’, olardi’n` ju`zege keliw derekleri yaki xojali’q protsessleri buxgalteriyali’q yesapta sa`wlelendiriledi. Sapali’ yesap mag`li’wmatlari’ o`ndiristin` barli’q basqi’shlari’nda qadag`alaw ornati’w, za`ru`r bolg`anda ka`rxana ha`m oni’n` bo`limsheleri jumi’si’n toli’g`i’ menen qadag`alaw, oni’ analizlew ha`m bul mag`li’wmatlar tiykari’nda basqari’wdi’n` barli’q basqi’shlari’nda tiyisli basqari’w qararlari’n tayarlaw, tiykarlaw ha`m qabi’llawg`a mu`mkinshilik jaratadi’.
Bas yesapshi’, finans yesap orayi’ xi’zmetkerleri tiyisli bo`limshelerdin` (semya bo`lip ali’p islewshileri, ja`rdemshi o`ndiris ja`ma`a`tleri ha`m basqalardi’n`) basshi’lari’ ha`m xi’zmetkerleri menen birgelikte to`mendegi salalardi’ qadag`alaydi’:
-tovar-materialli’q zapaslardi’ qabi’llaw ha`m shi’g`ari’w boyi’nsha belgilengen qag`i’ydalarg`a a`mel etiliwi;
-bazar qa`tnasi’qlari’ a`mel etip ati’rg`an sha`rayatta qollani’latug`i’n bahalardi’n` tuwri’li’g`i’n ha`m tiykarlang`anli’g`i’;
-barli’q tiykarlar boyi’nsha is haqi’ yesaplaw, yesaplang`an is haqi’dan uslanatug`i’n summalardi’n` (da`ramat sali’g`i’, ka`siplik uyi’mg`a ag`zali’q vznosi’, pensiya fondi’na aji’ratpalardi’n` ha`m basqalardi’n`) tuwri’li’g`i’;
-tarif setkalari’, lawazi’m okladlari’n qollani’wdi’n` tuwri’li’g`i’, shtat, finans ha`m kassa ta`rtibine qatan` a`mel etiliwi;
-pul qarji’lari’, tovar-materialli’q zapaslar, tiykarg`i’ qurallar, materialli’q emes aktivler, yesaplasi’wlar ha`m minnetlemelerdi inventarizatsiya etiw qag`i’ydalari’na a`mel etiliwi;
-ha`r qi’yli’ kemisler, jog`alti’wlar, debitorli’q qari’zlar ha`m basqa summalardi’ yesaptan shi’g`ari’wdi’n` ni’zamli’li’g`i’;
-sali’qqa tarti’latug`i’n bazani’ yesap-kitap qi’li’wdi’n` tuwri’li’g`i’;
-sap paydani’ ani’qlaw, aktsionerlerge to`lenetug`i’n dividendlerdi yesap-kitap qi’li’w ha`m o`z waqti’nda to`lewdin` tuwri’li’g`i’;
-bo`listirilmegen payda ha`m paydani’n` toplani’wi’ni’n` ha`m oni’n` qollani’li’wi’ni’n` tuwri’li’g`i’.
Do'stlaringiz bilan baham: |
