1. экономиканы модернизациялаў шараятында есап системасының орны ҳӘМ ӘҲмийети реже

4.Xojaliq qarjilari derekleri haqqinda tu`sinik
Xojali’q qarji’lari’ qa`liplesetug`i’n derekleri ha`m belgileniwi boyi’nsha ka`rxanani’n` o`z qarji’lari’ derekleri ha`m minnetlemeleri yaki qari’zg`a ali’ng`an qarji’lar dereklerine bo`linedi.
Ka`rxanani’n` o`z qarji’lari’ derekleri jeke kapital, maqsetli tu`simler ja`ne de kelesi da`wir shi’g`i’nlari’ ha`m to`lemleri ushi’n rezervlerden ibarat.
«Buxgalteriyali’q yesap haqqi’nda»g`i’ ni’zamg`a muwapi’q ka`rxanani’n` jeke kapitali’: ustav kapitali’, qosi’lg`an kapital, rezerv kapitali’ ha`m bo`listirilmegen paydadan quraladi’.
Ustav kapitali’ sho`lkemlestiriw hu`jjetlerinde belgilengen u`leslerdin` (pul ko`rinisindegi) ji’yi’ndi’si’ boli’p tabi’ladi’. Ustav kapitali’na u`les formasi’nda qosi’latug`i’n materialli’q ha`m materialli’q emes aktivler sho`lkemlestiriwshilerdin` kelisiwine yaki yuridikali’q ta`reptin` atqari’wshi’ uyi’mi’ni’n` qarari’ boyi’nsha bahalanadi’ ha`m yesapqa ali’nadi’.
Qosi’lg`an kapital aktsiyalardi’ nominal (ko`rsetilgen) quni’nan joqari’ bahalarda da`slepki sati’wdan ali’natug`i’n emissiya da`ramati’n sa`wlelendiredi.
Rezerv kapitali’ mal-mu`lkti qayta bahalaw waqti’nda payda bolatug`i’n inflyatsiya rezervlerin, sonday-aq biypul ali’ng`an mal-mu`lk quni’n sa`wlelendiredi.
Bo`listirilmegen payda paydani’n` toplani’p ati’rg`ani’n ko`rsetedi ha`m menshik iyelerinin` qarari’na muwapi’q ustav kapitali’na qosi’li’wi’ mu`mkin.
Maqsetli tu`simlerge maqsetli ilajlardi’ a`melge asi’ri’w ushi’n mo`lsherlengen ha`m qaytari’p berilmeytug`i’n maqsetli qarji’landi’ri’w qarji’lari’n ha`m basqa da tu`simler kiredi. Bundaylarg`a grantlar, subsidiyalar, ag`zali’q vznoslar, maqsetli paydalani’latug`i’n sali’q jen`illikleri ha`m basqa da maqsetli tu`simler mi’sal boladi’.
Kelesi da`wir shi’g`i’nlari’ ha`m to`lemleri ushi’n rezervlerge shi’g`i’nlar ha`m to`lemlerdi shi’g`i’nlarg`a bir tegis qosi’w ushi’n belgilengen ta`rtipte quralatug`i’n rezervler kiredi.
Ka`rxanag`a shetten tarti’lg`an yaki qari’zg`a ali’ng`an qarji’lar dereklerine bank kreditleri (ssudalari’), kreditorli’q qari’zlar ha`m ka`rxanani’n` basqa da minnetlemeleri kiredi.
Bank kreditleri (ssudalari’)—bul ka`rxanalardi’n` qosi’msha qarji’larg`a bolg`an talabi’n qanaatlandi’ri’w ushi’n ka`rxanag`a belgili mu`ddetke berilgen ma`mleketlik qarji’ boli’p tabi’ladi’. Bank ssudalari’ qatan` maqsetli mu`ta`jlik ushi’n beriledi ha`m belgilengen mu`ddette qaytari’li’wi’ kerek.
Kreditorli’q qari’zlar—bul ka`rxanalardi’n` tovar jetkerip beriwshilerge alg`an materiallari’ ushi’n, bo`lip ali’p islewshilerge olar ta`repinen ori’nlang`an jumi’s ha`m ko`rsetilgen xi’zmetler ja`ne basqa da operatsiyalar boyi’nsha kelip shi’g`atug`i’n qari’zlar.
Ka`rxanani’n` minnetlemeleri—bul byudjetke ha`m byudjetten ti’sqari’ fondlarg`a o`tkeriletug`i’n aji’ratpa ha`m sali’q summalari’, jumi’sshi’ ha`m xi’zmetkerlerge (ja`ma`a`t xojali’g`i’ ag`zalari’na) beriletug`i’n is (miynet) haqi’ summasi’ ha`m basqalar.
Buxgalteriyali’q yesapti’n` ob`ektlerine joqari’da ko`rip shi’g`i’lg`an xojali’q qarji’lari’ ha`m olardi’n` qurali’w dereklerinen ti’sqari’ xojali’q protsessleri de kiredi. Xojali’q protsessleri ta`miyinlew, o`ndiris ha`m sati’w protsesslerinen ibarat boli’p, kapitaldi’n` da`wirlik aylani’si’n qa`liplestiredi.