1. экономиканы модернизациялаў шараятында есап системасының орны ҳӘМ ӘҲмийети реже

5.Esabat ko`rsetkishlerine qoyılatug`ın talaplar
(Esabatti’n` ma`nisi ha`m a`hmiyeti)
Ka`rxanani’n` ag`i’mdag`i’ jumi’si’ administratsiya ta`repinen basqari’w funktsiyalari’n qollani’w joli’ menen a`melge asi’ri’li’p, oni’n` na`tiyjeleri buxgalteriyali’q yesap sistemasi’nda sa`wlelendiriledi. Xojali’q ju`rgiziwshi sub`ekt ta`repinen ma`lim waqi’t arali’g`i’nda a`melge asi’ri’lg`an xojali’q operatsiyalari’ haqqi’ndag`i’ mag`li’wmatlar tiyisli yesap registrlerinde uli’wmalasti’ri’ladi’ ha`m toparlarg`a aji’rati’lg`an halda olardan buxgalteriya yesabatlari’na o`tkeriledi. Buxgalteriyali’q yesapti’ huqi’qi’y-normativlik ta`rtipke sali’w sistemasi’nda yesabat ka`rxanani’n` menshik ha`m finans jag`dayi’ həm de finans-xojali’q jumi’si’ na`tiyjeleri haqqi’ndag`i’ mag`li’wmatlardi’n` birden-bir sistemasi’ si’pati’nda qaraladi’. Esabatlar belgili yesabat da`wiri ushi’n belgilengen formalar boyi’nsha tayarlang`an buxgalteriyali’q yesap mag`li’wmatlari’ tiykari’nda du`ziledi. O`z na`wbetinde yesabat da`wiri—bul ka`rxanani’n` finans yesabati’n du`ziwi za`ru`r bolg`an da`wir.
Finansli’q yesabatti’n` yesabat da`wiri 1-yanvardan 31-dekabrge shekem bolg`an kalendar ji’l dep belgilengen. Jan`adan sho`lkemlestirilgen yuridikali’q ta`repler ushi’n olar yuridikali’q ta`rep huqi’qi’na iye bolg`an sa`neden baslap, yuridikali’q ta`rep boli’p yesaplanbaytug`i’n sub`ektler ushi’n bolsa olar tiyisli ma`mleketlik uyi’mlarda dizimge ali’ng`an sa`neden baslap sol ji’ldi’n` 31-dekabrine shekem bolg`an da`wir birinshi yesabat ji’li’ dep yesaplani’wi’ belgilengen.
Eger yuridikali’q ta`rep ag`i’mdag`i’ ji’ldi’n` 1-oktyabrinen keyin dizimge ali’ng`an bolsa, oni’n` ushi’n birinshi yesabat ji’li’ keyingi ji’ldi’n` 31-dekabrinde tamamlanadi’.
Dizimnen o`tiwge yaki yuridikali’q ta`rep huqi’qi’n qolg`a kiritkenge shekem a`melge asi’ri’lg`an xojali’q operatsiyalari’ haqqi’ndag`i’ mag`li’wmatlar oni’n` birinshi ji’ldag`i’ yesabati’na kiritiledi.
Esap mag`li’wmatlari’n uli’wmalasti’ri’wdi’n` bunday ta`rtibi a`wele ka`rxanani’n` o`zi ushi’n za`ru`r ha`m belgili bir ka`rxanani’n` finans-xojali’q jumi’si’n ani’qlasti’ri’w ha`m ayi’ri’m jag`daylarda og`an du`zetiw kirgiziw menen baylani’sli’.
Soni’n` ushi’n buxgalteriya yesabati’ni’n` mazmuni’ mag`li’wmattan paydalani’wshi’larg`a mu`lkler, finans jag`dayi’, payda ha`m zi’yanlar ahwali’ haqqi’ndag`i’ mag`li’wmatlardi’ bahalawg`a ta`sir ko`rsetiwi mu`mkin bolg`an, qa`legen faktlerdi ashi’p beriwi lazi’m.
Bunday mag`li’wmatlardan paydalani’wshi’lar basshi’lar, sho`lkemlestiriwshiler, qatnasi’wshi’lar ha`m ka`rxanani’n` menshik iyeleri boli’p yesaplanadi’.
Xojali’q ju`rgiziwshi sub`ekt jumi’si’, mu`lk jag`dayi’ ha`m finans jag`i’nan turaqli’li’q da`rejesi haqqi’ndag`i’ yesabatti’n` mazmuni’ kapital qoyi’wdan ma`pdar bolg`an investorlar ushi’n qi’zi’g`i’w oyatadi’.
Finans yesabati’-bul o`tken yesabat da`wiri ushi’n ka`rxana jumi’slari’ni’n` na`tiyjelerin, tiyisli ta`rizde tasti’yi’qlang`an formalarda usi’natug`i’n, o`z-ara baylani’sli’ ko`rsetkishler toplami’.
Finans yesabati’n du`ziw ha`m ja`riyalaw printsibi buxgalteriyali’q yesap metodi’ni’n` tiykari’ boli’p yesaplang`an a`hmiyetli printsiplerden biri boli’p tabi’ladi’.
Esabatti’n` a`hmiyeti oni’n` isenimliligi, toli’qli’li’g`i’, o`z waqti’nda boli’wi’, a`piwayi’li’g`i’, tekseriwge qolayli’g`i’, sali’sti’ri’wg`a qolayli’g`i’, tejemliligi, qatan` belgilengen ta`rtipte ra`smiylestiriliwi ha`m ja`riyalaw qag`i’ydalari’na a`mel etiliwinde ko`rinedi.
Isenimlilik tek buxgalteriyali’q yesap mag`li’wmatlari’ g`ana emes, al yesapti’n` basqa tu`rleri, en` aldi’ menen statistikali’q yesap mag`li’wmatlari’na tiykarlanadi’. Bul ko`z-qarasti’n` buzi’li’wi’ biznes-reje du`ziw, xojali’q jumi’si’ni’n` tu`rli basqi’shlari’nda mu`lklerdi operativ basqari’w mu`mkinshiligin de joqqa shi’g`aradi’. Bul talap yesabat ha`m reje ko`rsetkishlerinin` sali’sti’ri’wg`a qolayli’ boli’wi’n talap etedi.
Buxgalteriyali’q yesap mag`li’wmatlari’ni’n` sali’sti’ri’wg`a qolayli’ boli’wi’n ta`miyinlew maqsetinde yesap siyasati’na o`zgerisler finans ji’li’ni’n` basi’nda kiritiliwi lazi’m.
Eger bunday sali’sti’ri’wg`a qolayli’q bolmasa, yesabat da`wirinen aldi’n`g`i’ da`wir ushi’n mag`li’wmatlarg`a du`zetiw kiritiliwi lazi’m. Bunda O`zbekstan Respublikasi’nda buxgalteriyali’q yesapti’ huqi’qi’y-normativlik ta`rtipke sali’w sistemasi’ni’n` a`meldegi normativlik hu`jjetleri menen belgilengen qag`i’ydalar qollani’ladi’. Finansli’q yesabat ko`rsetkishlerinin` metodikali’q birligi usi’nnan ibarat.
Du`zetiwler ha`m olardi’ ori’nlaw usi’li’ finansli’q yesabatti’n` tu`sindiriw xati’nda du`zetiwler sebebi ko`rsetilgen halda ashi’p beriliwi lazi’m.
Finansli’q yesabatti’n` isenimliligi oni’n` toli’qli’g`i’ menen ku`sheyedi, yag`ni’y ol ka`rxanani’n` o`z finans-xojali’q jumi’si’ ko`rsetkishleri si’yaqli’, oni’n` filiallari’, wa`killikleri ha`m basqa strukturali’q bo`limsheleri, soni’n` ishinde o`z aldi’na balansqa aji’rati’lg`an basqa da strukturali’q bo`limsheler ko`rsetkishlerin de o`z ishine ali’wi’ lazi’m.
Toli’qli’q ani’g`i’raq tiykarlang`an basqari’w qararlari’n qabi’llaw mu`mkinshiligin beredi. Bul maqsette sintetikali’q ha`m analitikali’q yesap mag`li’wmatlari’ni’n` inventarizatsiya na`tiyjeleri ha`m g`a`rezsiz auditorli’q sho`lkemnin` juwmag`i’ menen tasti’yi’qlang`an boli’wi’ lazi’m.
O`z waqti’nda boli’wi’ za`ru`rli finans yesabatlari’n tiyisli ori’nlarg`a belgilengen mu`ddetlerde usi’ni’wdi’ bildiredi. Sho`lkemleslestiriw-huqi’qi’y ha`m menshik formalari’na qaramastan (byudjet sho`lkemlerinen ti’sqari’) barli’q sho`lkemler ha`r sherekte, sherek tamam bolg`annan keyin 30 ku`n ishinde finans yesabati’n usi’ni’wi’ lazi’m. Ji’lli’q finans yesabat ji’li’ tamam bolg`annan son` 90 ku`n dawami’nda, eger basqa mu`ddet O`zbekstan Respublikasi’ni’n` ni’zamshi’li’g`i’ menen belgilenbese, usi’ni’li’wi’ lazi’m. Ol menshik iyelerinin` sho`lkemlestiriw hu`jjetlerine muwapi’q belgilengen ta`rtipte tasti’yi’qlani’wi’ lazi’m.
Finansli’q yesabatti’n`, a`piwayi’li’g`i’ oni’n` qi’sqa ha`m tu`sinikliliginen ibarat. Buxgalteriyali’q yesapti’n` xali’q arali’q standartlarg`a o`tkeriliwi bul talapti’ a`melge asi’ri’wg`a ja`rdem bermekte.
Finansli’q yesabatti’n` tekseriwge qolayli’g`i’ onda usi’ni’lg`an mag`li’wmatti’n` qa`legen waqi’tta tasti’yi’qlani’w mu`mkinshiligin na`zerde tutadi’. Bul sha`rt onda usi’ni’lg`an mag`li’wmatti’n` biyta`repligin bildiredi.
Sali’sti’ri’wg`a qolayli’q ju`z berip ati’rg`an protsesslerdi ha`m qarsi’li’qlardi’ ani’qlaw maqsetinde ha`r qi’yli’ waqi’t arali’g`i’nda bir qi’yli’ ko`rsetkishlerdin` bar boli’wi’n na`zerde tutadi’.
Bunday sali’sti’ri’wdi’n` maqseti ka`rxanani’n` rawajlani’wi’ni’n` bari’si’n ani’qlaw ushi’n za`ru`r. Lekin onnan paydalani’wda mag`li’wmatlardi’n` paydali’li’q shegarasi’ printsibinen shetke shi’g`i’w mu`mkin emes. Bul bolsa natuwri’ juwmaqlardi’ keltirip shi’g`aradi’. Ma`selen, kərxana yesabat dəwirinde o`ndiristi pəseytiw maqsetinde o`ndiris strukturasi’n o`zgertiw haqqi’nda qarar qabi’l etken ha`m bug`an baylani’sli’ bankten uzaq mu`ddetli kredit alg`an. Usi’ni’lg`an finansli’q yesabat mag`li’wmatlari’na qarag`anda ka`rxanani’n` finans jag`dayi’ni’n` jaqsi’lani’wi’n tek uzaq keleshekte ko`riw mu`mkin.
Bul jantasi’wlardi’ a`melge asi’ri’w ushi’n finans yesabati’nda keltirilgen o`tken da`wirdegi ha`m yesabat da`wirindegi ani’q ko`rsetkishler boyi’nsha mag`li’wmatlardi’n` sali’sti’ri’li’wi’ keltirip o`tiliwi lazi’m.
Tejemlilikke tiyisli yesabat formalari’n unifikatsiyalaw ha`m standartlasti’ri’w, ayi’ri’m ko`rsetkishlerdi yesabat mag`li’wmatlari’ni’n` sapasi’na zi’yan keltirmeytug`i’n ta`rizde qi’sqarti’w joli’ menen erisiledi. Bul en` aldi’ menen xabar-mag`li’wmatnama xarakterindegi ko`rsetkishlerge baylani’sli’.
Finansli’q yesabatqa qoyi’latug`i’n talaplardan biri—oni’ ra`smiylestiriw boli’p yesaplanadi’. Bul finans yesabati’n du`ziw de mu`lkler, minnetlemeler ha`m xojali’q operatsiyalari’n buxgalteriyali’q yesapta sa`wlelendiriw si’yaqli’, ma`mleketlik tilde ha`m milliy valyutada a`melge asi’ri’li’wi’n bildiredi. Finansli’q yesabat ka`rxanani’n` basshi’si’, bas buxgalteri ta`repinen imzalani’p, mo`r menen tasti’yi’qlanadi’.
Finansli’q yesabatti’ ja`riyalaw O`zbekstan Respublikasi’ «Buxgalteriyali’q yesap haqqi’nda»g`i’ ni’zamni’n` 20-statyasi’nda belgilengen dizimdegi ka`rxanalar ta`repinen a`melge asi’ri’ladi’. Olarg`a ashi’q tu`rdegi aktsionerlik ja`miyetleri, qamsi’zlandi’ri’w kompaniyalari’, bankler, fond ha`m tovar birjalari’, investitsiya fondlari’ ha`m basqa da finans mekememekemeleri kiredi.
Finansli’q yesabat ja`riyalaw mag`li’wmattan paydalani’wshi’lar ushi’n mag`li’wmat ali’w mu`mkinshiligi bolg`an g`alaba xabar qurallari’nda yaki tiyisli baspalarda ha`m de qi’zi’g`i’wshi’larg`a usi’ni’w ushi’n ka`rxana dizimnen o`tkerilgen ori’ndag`i’ ma`mleketlik statistikali’q uyi’mlari’na usi’ni’w arqali’ a`melge asi’ri’ladi’.