1. экономиканы модернизациялаў шараятында есап системасының орны ҳӘМ ӘҲмийети реже


Esabat ko`rsetkishlerine qoyılatug`ın talaplar



Download 1,39 Mb.
bet35/89
Sana23.02.2022
Hajmi1,39 Mb.
#179353
1   ...   31   32   33   34   35   36   37   38   ...   89
Bog'liq
1 Канигликке кирис лекция тексти Тазасы 120520143629

5.Esabat ko`rsetkishlerine qoyılatug`ın talaplar
(Esabatti’n` ma`nisi ha`m a`hmiyeti)
Ka`rxanani’n` ag`i’mdag`i’ jumi’si’ administratsiya ta`repinen basqari’w funktsiyalari’n qollani’w joli’ menen a`melge asi’ri’li’p, oni’n` na`tiyjeleri buxgalteriyali’q yesap sistemasi’nda sa`wlelendiriledi. Xojali’q ju`rgiziwshi sub`ekt ta`repinen ma`lim waqi’t arali’g`i’nda a`melge asi’ri’lg`an xojali’q operatsiyalari’ haqqi’ndag`i’ mag`li’wmatlar tiyisli yesap registrlerinde uli’wmalasti’ri’ladi’ ha`m toparlarg`a aji’rati’lg`an halda olardan buxgalteriya yesabatlari’na o`tkeriledi. Buxgalteriyali’q yesapti’ huqi’qi’y-normativlik ta`rtipke sali’w sistemasi’nda yesabat ka`rxanani’n` menshik ha`m finans jag`dayi’ həm de finans-xojali’q jumi’si’ na`tiyjeleri haqqi’ndag`i’ mag`li’wmatlardi’n` birden-bir sistemasi’ si’pati’nda qaraladi’. Esabatlar belgili yesabat da`wiri ushi’n belgilengen formalar boyi’nsha tayarlang`an buxgalteriyali’q yesap mag`li’wmatlari’ tiykari’nda du`ziledi. O`z na`wbetinde yesabat da`wiri—bul ka`rxanani’n` finans yesabati’n du`ziwi za`ru`r bolg`an da`wir.
Finansli’q yesabatti’n` yesabat da`wiri 1-yanvardan 31-dekabrge shekem bolg`an kalendar ji’l dep belgilengen. Jan`adan sho`lkemlestirilgen yuridikali’q ta`repler ushi’n olar yuridikali’q ta`rep huqi’qi’na iye bolg`an sa`neden baslap, yuridikali’q ta`rep boli’p yesaplanbaytug`i’n sub`ektler ushi’n bolsa olar tiyisli ma`mleketlik uyi’mlarda dizimge ali’ng`an sa`neden baslap sol ji’ldi’n` 31-dekabrine shekem bolg`an da`wir birinshi yesabat ji’li’ dep yesaplani’wi’ belgilengen.
Eger yuridikali’q ta`rep ag`i’mdag`i’ ji’ldi’n` 1-oktyabrinen keyin dizimge ali’ng`an bolsa, oni’n` ushi’n birinshi yesabat ji’li’ keyingi ji’ldi’n` 31-dekabrinde tamamlanadi’.
Dizimnen o`tiwge yaki yuridikali’q ta`rep huqi’qi’n qolg`a kiritkenge shekem a`melge asi’ri’lg`an xojali’q operatsiyalari’ haqqi’ndag`i’ mag`li’wmatlar oni’n` birinshi ji’ldag`i’ yesabati’na kiritiledi.
Esap mag`li’wmatlari’n uli’wmalasti’ri’wdi’n` bunday ta`rtibi a`wele ka`rxanani’n` o`zi ushi’n za`ru`r ha`m belgili bir ka`rxanani’n` finans-xojali’q jumi’si’n ani’qlasti’ri’w ha`m ayi’ri’m jag`daylarda og`an du`zetiw kirgiziw menen baylani’sli’.
Soni’n` ushi’n buxgalteriya yesabati’ni’n` mazmuni’ mag`li’wmattan paydalani’wshi’larg`a mu`lkler, finans jag`dayi’, payda ha`m zi’yanlar ahwali’ haqqi’ndag`i’ mag`li’wmatlardi’ bahalawg`a ta`sir ko`rsetiwi mu`mkin bolg`an, qa`legen faktlerdi ashi’p beriwi lazi’m.
Bunday mag`li’wmatlardan paydalani’wshi’lar basshi’lar, sho`lkemlestiriwshiler, qatnasi’wshi’lar ha`m ka`rxanani’n` menshik iyeleri boli’p yesaplanadi’.
Xojali’q ju`rgiziwshi sub`ekt jumi’si’, mu`lk jag`dayi’ ha`m finans jag`i’nan turaqli’li’q da`rejesi haqqi’ndag`i’ yesabatti’n` mazmuni’ kapital qoyi’wdan ma`pdar bolg`an investorlar ushi’n qi’zi’g`i’w oyatadi’.
Finans yesabati’-bul o`tken yesabat da`wiri ushi’n ka`rxana jumi’slari’ni’n` na`tiyjelerin, tiyisli ta`rizde tasti’yi’qlang`an formalarda usi’natug`i’n, o`z-ara baylani’sli’ ko`rsetkishler toplami’.
Finans yesabati’n du`ziw ha`m ja`riyalaw printsibi buxgalteriyali’q yesap metodi’ni’n` tiykari’ boli’p yesaplang`an a`hmiyetli printsiplerden biri boli’p tabi’ladi’.
Esabatti’n` a`hmiyeti oni’n` isenimliligi, toli’qli’li’g`i’, o`z waqti’nda boli’wi’, a`piwayi’li’g`i’, tekseriwge qolayli’g`i’, sali’sti’ri’wg`a qolayli’g`i’, tejemliligi, qatan` belgilengen ta`rtipte ra`smiylestiriliwi ha`m ja`riyalaw qag`i’ydalari’na a`mel etiliwinde ko`rinedi.
Isenimlilik tek buxgalteriyali’q yesap mag`li’wmatlari’ g`ana emes, al yesapti’n` basqa tu`rleri, en` aldi’ menen statistikali’q yesap mag`li’wmatlari’na tiykarlanadi’. Bul ko`z-qarasti’n` buzi’li’wi’ biznes-reje du`ziw, xojali’q jumi’si’ni’n` tu`rli basqi’shlari’nda mu`lklerdi operativ basqari’w mu`mkinshiligin de joqqa shi’g`aradi’. Bul talap yesabat ha`m reje ko`rsetkishlerinin` sali’sti’ri’wg`a qolayli’ boli’wi’n talap etedi.
Buxgalteriyali’q yesap mag`li’wmatlari’ni’n` sali’sti’ri’wg`a qolayli’ boli’wi’n ta`miyinlew maqsetinde yesap siyasati’na o`zgerisler finans ji’li’ni’n` basi’nda kiritiliwi lazi’m.
Eger bunday sali’sti’ri’wg`a qolayli’q bolmasa, yesabat da`wirinen aldi’n`g`i’ da`wir ushi’n mag`li’wmatlarg`a du`zetiw kiritiliwi lazi’m. Bunda O`zbekstan Respublikasi’nda buxgalteriyali’q yesapti’ huqi’qi’y-normativlik ta`rtipke sali’w sistemasi’ni’n` a`meldegi normativlik hu`jjetleri menen belgilengen qag`i’ydalar qollani’ladi’. Finansli’q yesabat ko`rsetkishlerinin` metodikali’q birligi usi’nnan ibarat.
Du`zetiwler ha`m olardi’ ori’nlaw usi’li’ finansli’q yesabatti’n` tu`sindiriw xati’nda du`zetiwler sebebi ko`rsetilgen halda ashi’p beriliwi lazi’m.
Finansli’q yesabatti’n` isenimliligi oni’n` toli’qli’g`i’ menen ku`sheyedi, yag`ni’y ol ka`rxanani’n` o`z finans-xojali’q jumi’si’ ko`rsetkishleri si’yaqli’, oni’n` filiallari’, wa`killikleri ha`m basqa strukturali’q bo`limsheleri, soni’n` ishinde o`z aldi’na balansqa aji’rati’lg`an basqa da strukturali’q bo`limsheler ko`rsetkishlerin de o`z ishine ali’wi’ lazi’m.
Toli’qli’q ani’g`i’raq tiykarlang`an basqari’w qararlari’n qabi’llaw mu`mkinshiligin beredi. Bul maqsette sintetikali’q ha`m analitikali’q yesap mag`li’wmatlari’ni’n` inventarizatsiya na`tiyjeleri ha`m g`a`rezsiz auditorli’q sho`lkemnin` juwmag`i’ menen tasti’yi’qlang`an boli’wi’ lazi’m.
O`z waqti’nda boli’wi’ za`ru`rli finans yesabatlari’n tiyisli ori’nlarg`a belgilengen mu`ddetlerde usi’ni’wdi’ bildiredi. Sho`lkemleslestiriw-huqi’qi’y ha`m menshik formalari’na qaramastan (byudjet sho`lkemlerinen ti’sqari’) barli’q sho`lkemler ha`r sherekte, sherek tamam bolg`annan keyin 30 ku`n ishinde finans yesabati’n usi’ni’wi’ lazi’m. Ji’lli’q finans yesabat ji’li’ tamam bolg`annan son` 90 ku`n dawami’nda, eger basqa mu`ddet O`zbekstan Respublikasi’ni’n` ni’zamshi’li’g`i’ menen belgilenbese, usi’ni’li’wi’ lazi’m. Ol menshik iyelerinin` sho`lkemlestiriw hu`jjetlerine muwapi’q belgilengen ta`rtipte tasti’yi’qlani’wi’ lazi’m.
Finansli’q yesabatti’n`, a`piwayi’li’g`i’ oni’n` qi’sqa ha`m tu`sinikliliginen ibarat. Buxgalteriyali’q yesapti’n` xali’q arali’q standartlarg`a o`tkeriliwi bul talapti’ a`melge asi’ri’wg`a ja`rdem bermekte.
Finansli’q yesabatti’n` tekseriwge qolayli’g`i’ onda usi’ni’lg`an mag`li’wmatti’n` qa`legen waqi’tta tasti’yi’qlani’w mu`mkinshiligin na`zerde tutadi’. Bul sha`rt onda usi’ni’lg`an mag`li’wmatti’n` biyta`repligin bildiredi.
Sali’sti’ri’wg`a qolayli’q ju`z berip ati’rg`an protsesslerdi ha`m qarsi’li’qlardi’ ani’qlaw maqsetinde ha`r qi’yli’ waqi’t arali’g`i’nda bir qi’yli’ ko`rsetkishlerdin` bar boli’wi’n na`zerde tutadi’.
Bunday sali’sti’ri’wdi’n` maqseti ka`rxanani’n` rawajlani’wi’ni’n` bari’si’n ani’qlaw ushi’n za`ru`r. Lekin onnan paydalani’wda mag`li’wmatlardi’n` paydali’li’q shegarasi’ printsibinen shetke shi’g`i’w mu`mkin emes. Bul bolsa natuwri’ juwmaqlardi’ keltirip shi’g`aradi’. Ma`selen, kərxana yesabat dəwirinde o`ndiristi pəseytiw maqsetinde o`ndiris strukturasi’n o`zgertiw haqqi’nda qarar qabi’l etken ha`m bug`an baylani’sli’ bankten uzaq mu`ddetli kredit alg`an. Usi’ni’lg`an finansli’q yesabat mag`li’wmatlari’na qarag`anda ka`rxanani’n` finans jag`dayi’ni’n` jaqsi’lani’wi’n tek uzaq keleshekte ko`riw mu`mkin.
Bul jantasi’wlardi’ a`melge asi’ri’w ushi’n finans yesabati’nda keltirilgen o`tken da`wirdegi ha`m yesabat da`wirindegi ani’q ko`rsetkishler boyi’nsha mag`li’wmatlardi’n` sali’sti’ri’li’wi’ keltirip o`tiliwi lazi’m.
Tejemlilikke tiyisli yesabat formalari’n unifikatsiyalaw ha`m standartlasti’ri’w, ayi’ri’m ko`rsetkishlerdi yesabat mag`li’wmatlari’ni’n` sapasi’na zi’yan keltirmeytug`i’n ta`rizde qi’sqarti’w joli’ menen erisiledi. Bul en` aldi’ menen xabar-mag`li’wmatnama xarakterindegi ko`rsetkishlerge baylani’sli’.
Finansli’q yesabatqa qoyi’latug`i’n talaplardan biri—oni’ ra`smiylestiriw boli’p yesaplanadi’. Bul finans yesabati’n du`ziw de mu`lkler, minnetlemeler ha`m xojali’q operatsiyalari’n buxgalteriyali’q yesapta sa`wlelendiriw si’yaqli’, ma`mleketlik tilde ha`m milliy valyutada a`melge asi’ri’li’wi’n bildiredi. Finansli’q yesabat ka`rxanani’n` basshi’si’, bas buxgalteri ta`repinen imzalani’p, mo`r menen tasti’yi’qlanadi’.
Finansli’q yesabatti’ ja`riyalaw O`zbekstan Respublikasi’ «Buxgalteriyali’q yesap haqqi’nda»g`i’ ni’zamni’n` 20-statyasi’nda belgilengen dizimdegi ka`rxanalar ta`repinen a`melge asi’ri’ladi’. Olarg`a ashi’q tu`rdegi aktsionerlik ja`miyetleri, qamsi’zlandi’ri’w kompaniyalari’, bankler, fond ha`m tovar birjalari’, investitsiya fondlari’ ha`m basqa da finans mekememekemeleri kiredi.
Finansli’q yesabat ja`riyalaw mag`li’wmattan paydalani’wshi’lar ushi’n mag`li’wmat ali’w mu`mkinshiligi bolg`an g`alaba xabar qurallari’nda yaki tiyisli baspalarda ha`m de qi’zi’g`i’wshi’larg`a usi’ni’w ushi’n ka`rxana dizimnen o`tkerilgen ori’ndag`i’ ma`mleketlik statistikali’q uyi’mlari’na usi’ni’w arqali’ a`melge asi’ri’ladi’.

Download 1,39 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   31   32   33   34   35   36   37   38   ...   89




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish