1. Dunyoqаrаsh tushunchаsi

83. Estetik kategoriyalar. Fojiaviylik. Tayanch atamalar: Fojiaviy qahramon, fojiaviylik manbalari, yangilik fojiasi, eskilik fojiasi, salbiy qahramonlar fojiasi.

Fojiaviylik (tragediya) kategoriyasi - voqelikning eng muhim, chuqur ziddiyat va to‘qnashuvlari: hayot va o‘lim, ozodlik va mute- lik, aql va tuyg‘u, qonun va burch, shaxsiy va ijtimoiy munosabat- larni o‘ziga xos tarzda ifoda etuvchi falsafiy tushuncha. Deyarli barcha buyuk ijodkorlar yaratgan asarlarda fojiali ohanglar mavjud. Har qanday fojia zamirida muayyan fojiali to‘qnashuv, ziddiyat yotadi. Gegel fojiaviylikni mohiyatli kuchlar to‘qnashuvining nati- jasi sifatida bejiz ta'riflamagan. Chunki, bu to‘qnashuvlar kurashi qanday yakun topishi bilan insoniyat istiqboli, axloqiy taraqqiyot uzviy bog‘liqdir. Bu hoi fojiani san’atning falsafiy jihatdan eng muhim turiga aylantiradiki, u ijodkorga insoniyatni butun tarixi davomida hayajonlantiradigan tub hayotiy masalalarni o‘z oldiga qo‘yib, hal qilish imkoniyatini yaratdi. Fojia qahramoni ko‘pincha ijobiy qiyofada tasvirlanadi, u davrning ilg‘or orzu-umidlarini o‘zida mujassamlashtirgan kuchli, yorqin, ulug‘vor shaxs sifatida namoyon bo‘ladi. Lekin fojia to‘qimasida boshqa turdagi qahramonlar ham aks ettirilgan bo‘lib, Shekspirning Makbet va Richard, B.Brextning Kurajona- ga o‘xshash qahramonlari o‘z taqdirlari bilan tomoshabinda o‘ta ziddiyatli his-tuyg‘ular uyg‘otadi. Ular sodir qilayotgan mudhish kirdikorliklar qat’iy norozilik, jirkanish, shu bilan birga, achi- nish tuyg‘usini uyg‘otadi. Odatda, fojia ma; munida qahramon- ning mavjud shart-sharoitlarni tubdan o‘zgardrishga faol intilishi namoyon bo‘ladi. Fojianing tarixiy shakli qadimgi dunyo fojiasi (Esxil, Sofokl, Evripid) eski patriarxal tartibotlar yemirilib, tarix- da ilk sinfiy jamiyat shakllanishi jarayonida vujudga keldi. Unga xos bo‘lgan «qismat ohangi» tabiiy va ijtimoiy qonunlar haqidagi tasavvurlarni aks ettirdi. 0 ‘rta asrlarda G‘arb xristian mafkurasi fojia ruhiga butunlay qarshi chiqqani bois bu davrda biror-bir arzigulik san’at asari yaratilmaganini bilamiz.