1. Dunyoqаrаsh tushunchаsi

66. Inkоrni –inkоr diаlеktikаsi. Tayanch atamalar: O’zgаrish vа rivоjlаnish jаrаyonidа o’z-o’zini etish tаmоyili. Vоrislik-eskining inkоri vа yangining shаkllаnishi sifаtidа. Yangilikdа eskilik аlоmаtlаrining sаqlаnishi vа bаrhаm tоpish muаmmоlаri. YAngini qurmаsdаn eskini buzmаslik tаmоyili.

Dialektik inkorning muhim ikki jihati mavjud: birinchisi — eskining o‘rniga yangining kelishi tabiiy-tarixiy jarayon bo‘lganligi uchun taraqqiyotning muhim sharti hisoblanadi; ikkinchisi — yangining eski bilan vorisiy bog‘liq ekanligini ham ifodalaydi. Dialektikaning bu ta’limoti ikki marta takrorlanuvchi inkor bilan ifodalanishi moddiy olamdagi narsa va hodisalarning doimiy ravishda o'zgarib, bir holatdan ikkinchi holatga о‘tib borishi va oqibatda, rivojlanish uzluksiz ekanligidan kelib chiqadi. Har bir mavjud bo'lgan narsa va hodisa о‘zigacha boigan sifat va miqdor inkor etilishining mahsuli, shu bilan birga, ana shu narsa va hodisalarning o‘zi ham sharoitning o‘zgarishi, vaqtning o'tishi bilan inkor etilishga mahkumdir. Demak, har bir narsa va hodisaning o'zgarishi va rivojlanishi hamisha ikki va undan ko'proq inkor etishlar bilan amalga oshadi. Inkorni inkor ana shu inkorlarning sodir bo‘lishi bilan rivojlanishning davom etishini ifodalaydi. Bundagi bitta inkor narsa va hodisalardagi o'zgarish va rivojlanishning bir momentini tashkil etsa, „inkorni inkor“ atamasi ularning muayyan zanjirini ifodalaydi. ; Inkorni inkorning amal qilishi tufayli taraqqiyot to‘g‘ri chiziq shaklida emas, balki ko‘p chiziqli doira shaklida ham bo'ladi, uning oxirgi nuqtasi boshlang'ich nuqtaga yaqinlashadi. Lekin, bu yaqinlashuv uning oxirgi nuqta bilan butkul tutashishi bolmasdan, balki yuqori bosqichda sodir bolishi sababli, taraqqiyot spiral shaklga ega boladi. Bu spiralning har bir yangi о‘rami oldingi o‘ramiga nisbatan kengroq, yuqoriroq bosqichda yuzaga kelgan bo'ladi. Ana shu ma’noda dialektik nazariyada „spiralsimon taraqqiyot“ atamasi ishlatiladi. Dialektik inkorga ko‘ra, taraqqiyotning ,,spiralsimon“ xarakteri o‘zining quyidagi uch jihatiga ega: birinchidan, inkorni inkorda, dastawal, narsa va hodisalar abadiy о‘zgarmasdanqola olmasligi, davrning o‘tishi bilan har bir narsa va hodisa o‘zgarishi, bu o‘tishda yangining paydo bolish mexanizmini ochib beradi. Buni destruksiya deyiladi. Ikkinchidan, u yemirilayotgan (inkor etilayotgan) narsa bilan paydo bolayotgan yangi narsa o'rtasidagi o‘zaro bogliqlikni, ularning bir-biriga bolgan munosabatini ochib beradi. Buni kummulatsiya deyiladi. Uchinchidan, inkor etilayotgan narsa oldin erishgan yutuqlarni, uning rivojlanishga qodir bolgan ba’zi belgi va xususiyatlarini saqlab qolish, ulardan foydalanish asosida yuz beradi. Buni konstruksiya deb yuritiladi. Shu asosda о‘zgarish, rivojlanish sodir boladi. Bundan inkorni inkorning muhim belgisi, ya’ni narsa va hodisalarning ilgarilab rivojlanishi, yangilikning yengilmasligi mantiqan o‘Z-o‘zidan kelib chiqadi. Xullas, inkorni inkor jarayonida oddiydan murakkablikka, quyidan yuqoriga qarab ilgarilab boruvehi rivojlanish sodir boladi. Shuning uchun inkorni inkor jarayonining xarakterli xususiyat- laridan biri — uni orqaga qaytarib bolmasligidir. Buning sababi shundaki, har bir yangi bosqich ilgarigi bosqichlarning butun boyligini o‘zida sintezlashtirib, taraqqiyotning yanada yuqoriroq shakllari uchun zamin yaratadi. Bu sintez „inkorni inkor“ deyiladi. Inkorni inkor tufayli, har bir paydo bolgan yangilik shuning uchun sintez deyiladiki, unda eskining rivojlanishga qodir bolgan tomonlari saqlanib qolib, yangida paydo bolgan tomonlar bilan uzviy birikkan boladi ya shu asosda rivojlanishning navbatdagi bosqichini ta’minlaydi. Xuddi shu yol bilan taraqqiyotning yo'nalishi belgilanadi.