1. Dunyoqarash subyektiv voqe’likni baholovchi qarorlar to‘plamidir. Atrof-olamni anglashga harakat qilish natijasi o‘laroq kelib chiqadi. Dunyoqarash diniy, falsafiy, ilmiy bo‘lishi mumkin. Dunyoqarash

antissiyentizm
, ya’ni fan taraqqiyoti jamiyat hayotiga salbiy ta’sir 
ko`rsatishini asoslovchi falsafiy dunyo
qarash
. Bunday dunyo
qarash
ekzistensializm, frankfurt 
ijtimoiy-falsafiy maktabi, Rim Klubining bir qator tarmoklarini, ba’zi diniy-falsafiy oqimlarning 
fanga munosabatini ifodalaydi. Antissiyentizm ilm-fan taraqqiyotining natijalarini nazorat ostiga 
olish, bu masalada jamiyat hayotini xavf ostiga kuymaslik talabi bilan bog`liqdir.
Yangicha falsafiy 
tafakkurga asos solgan olimlar orasida ko`pchilik 
nemis olimi 
Artur Shopengauer
(1788 
—
1860) 
qarash
larini tilga oladi. Shopengauer olamdagi barcha mavjud narsalarni irodaning namoyon 
bo`lishi, irodani esa ongsiz kur-kurona intilish tarzida tushunadi. Maxlukotlarning instinktlari, xatti-

---

haraqatlari 
—
irodaning namoyon bo`lishidir. Inson faoliyati ham aqldan begona bo`lgan irodaning 
natijasidir. Shuning uchun inson mohiyati irrotsional asosga ega. Aql esa tasodifiydir. Inson hayoti doimo 
aylanib to`rgan iroda Qildiragiga bog`liqdir. 
15.
Madaniyat
- 
bu insonlarning ijodiy faoliyati 
tufayli yaratilgan moddiy va ma’naviy boyliklar 
majmuigina bo’lib qolmay, ayni paytda u jamiyat taraqqiyotining darajasini ham ifodalaydi, 
ya’ni, jamiyatdagi bilim, mezon va qadriyatlarning yig’indisi madaniyatda gavdalanadi.
 
Madaniyat tarixida turli yo’na
lishlar-
fan, texnika, ta’lim, maishiy turmush, 
ijtimoiy qarashlar, adabiyot va hokazolarni kompleks tarzda o’rganishadi: 
madaniyat 2 ga bo’linadi:
1.
Moddiy madaniyat;
2.
Ma’naviy madaniyat;
G’arbiy Yevropada madaniyat tushunchasi XVIII asrning oxiridan e’tiboran hozirgi mazmunini 
kasb etgan bo’lsa
-
da, faqat ХХ asrga kelib ijtimoiy va gumanitar fanlar kategorial tizimidan 
mustahkam o’rin oldi. Kishilik jamiyatini beqiyos ko’lamga ega bo’lgan va doimiy ravishda 
o’zgarib boruvchi ma’lumotlarni muay
yan tartibga solishga yordam beruvchi, umumlashtiruvchi 
tushunchalarga bo’lgan ehtiyoji madaniyat tushunchasini keng tarqalishiga sabab bo’ldi. 
Qadimgi Rimda «Madaniyat»- 
tushunchasi «hayotni ma’naviy jihatdan yanada yaxshilashga va 
tozalashga qaratilgan g
’amxo’rlik» degan ma’noda ham foydalanilgan. Ma’lumotlarga ko’ra, 
mashhur Rim faylasufi-notiq Sitseron ham «ruhiyat madaniyati» atamasini ishlatgan. Yevropa 
xalqlarida XVIII asrning oxirlarigacha «Madaniyat» atamasi aqliy-axloqiy madaniyat tushunchasi 
bilan yonma-
yon ishlatilgan. Ko’rinib turibdiki, «Madaniyat» tushunchasi xilma
-xil talqiniga 
qaramay qadimdan hozirgi kungacha o’z mohiyatini o’zgartirmagan.
Jamiyat taraqqqiyotida 
tarixiy inersiyaning katta ta’sirini ham hisobga olish kerak. Inersiyaning ta’s
irida insoniyat 
bajarilishi lozim bo’lgan vazifalardan tamoman boshqa narsalar bilan mashg’ul bo’ladi. Chunki 
jamoa tafakkuri qiyinchiliklar bilan qayta quriladi. Moddiy boyliklarni qisqa vaqt ichida yo’q qilish 
va yoki buzib tashlash mumkin, lekin ma’navi
y qadriyatlardan tezda voz kechib uning yangisini 
qabul qilib bo’lmaydi. Rossiya va sovetlar imperiyalarining milliy ma’naviy qadriyatlarimiz, urf
-
odatlarimiz va an’nalarimizni «zamonaviylashtirish» sohasida olib borgan siyosati oqibati nima 
bilan tugaganl
igi ko’pchilikka ma’lum.
16. Har bir tarixiy davr, insoniyat jamiyatining rivojlanishining har bir bosqichi o'z 
xususiyatlariga ega, shu bilan birga ular o'tmish va kelajak bilan uzviy bog'liqdir. Yigirmanchi 
asr oxirida insoniyat tsivilizatsiyasi sifat jihatidan yangi davlatga kiradi, ularning eng muhim 
ko'rsatkichlari 
global
Muammolar. Global muammolarni falsafiy tushunchaning o'ziga xos 
xususiyatlari quyidagicha:1) Yangi dunyoqarashni shakllantiradigan falsafa, inson faoliyatining 
mohiyati va yo'nalishini aniqlaydigan ma'lum qiymat parametrlarini o'rnatadi.2) Falsafaning 
uslubiy funktsiyasi shundaki, u dunyoning yaxlit qarashlariga hissa qo'shgan shaxsiy nazariyani 
oqlaydi.3) falsafa ma'lum bir tarixiy nuqtai nazardan global muammolarni ko'rib chiqishga 
imkon beradi. Bu, xususan, 2 qavatda global muammolar yuzaga keladi. XX asr.4) falsafa 
nafaqat bizning zamonamizning global muammolarining sabablarini, balki ularni rivojlantirish 
istiqbollarini, ularni hal qilish imkoniyatlarini aniqlash imkonini beradi.Insoniyatning global 
muammolarining dolzarbligi bir qator omillarning harakati bilan bog'liq, ularning asosiysi 
quyidagilarni o'z ichiga oladi:1. Ijtimoiy rivojlanish jarayonlarining keskin tezlashishi. Bunday 
jadallashtirish XX asrning birinchi o'n yillarida aniq aniqlandi. Asrning ikkinchi yarmida yanada 
ravshan bo'ldi. Ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarning jadal rivojlanishi sababi ilmiy va texnologik 

---

taraqqiyotdir2. Er aholisining ko'payishi. U insoniyatda bir qator muammolarni, birinchi 
navbatda, oziq-ovqat va boshqa mavjudlikni ta'minlash muammosini o'rnatdi. Shu bilan birga, 
inson yotoqmalari shartlari bilan bog'liq ekologik muammolar kuchayib o'tdi.3. Yadro qurollari 
va yadroviy falokat muammosi. 
•
17.
Inson borlig’ining o’ziga xos xususiyati. Inson borlig’i tabiiy rivojlanishning butunlay yangi, 
yuqoriroq bosqichi ham tegishli va uning tabiiy-jismoniy, biologik asosi hisoblanadi. Shunday 
qilib, jonli organizmlarning mavjudlik qonunlari va tamoyillari his etuvchi mavjudot sanalgan 
insonga nisbatan ham to’la tatbiq etiladi.
Falsafaning borliq haqidagi ta'limotni 
izohlaydigan qismi 
—
ontologiya deb ataladi. (Bu tushunchani falsafada birinchi 
bor X. Volf qo'llagan). Olam va borliq masalalarini falsafaning ana shu sohasi 
o'rganadi. 
•
Qadimgi yunon faylasufi Suqrot borliqni bilim bilan qiyoslaydi va uningcha, biror 
narsa, biz uni bilsakkina bor bo'ladi, insonning bilimi qancha keng bo'lsa, u 
shuncha keng borliqni qamrab oladi, deb hisoblaydi. 
•
Qadimgi dunyoning atomist olimi Demokrit borliq atomlar majmuasidan iborat 
deb tushuntirgan. 
•
Falsafiy adabiyotlarda tabiat borlig'i va jamiyat borlig'ining quyidagi shakllari ham 
farqlanadi. Tabiat borlig'i odatda tabiatdagi narsalar (jismlar), jarayonlar, holatlar 
borlig'i sifatida tushuniladi. U ikkiga bo'linadi: 
•
azaliy tabiat borlig'i (yoki tabiiy tabiat borlig'i, u insondan ilgari va uning 
ishtirokisiz ham mavjud bo'lgan) va 
•
odam mehnati bilan ishlab chiqarilgan narsalar borlig'i («ikkinchi tabiat» borlig'i, 
ya'ni madaniyat). 
•
- 
inson hayoti o‘tkinchi va cheklangandir. Uning hayoti tug‘ilish va o‘lim oralig‘ida 
kechadi. Shu boisdan moddiy va ma’naviy birlikka xos bo‘lgan abadiylik 
tushunchasini insonga nisbatan qo‘llab bo‘lmaydi. Koinot mezonlari inson 
borlig‘ini
o‘lchashga yaramaydi. Inson borlig‘i makonda cheklangandir. Inson 
uchun tabiiy va ijtimoiy hayot sharoitlari muhim tuyulsada, uning konkret mehnat 
sharoiti, turmush tarzi, individualligi, kayfiyat va kechinmalari undan ham 
muhimroqdir; 
•
—
inson borlig‘i moddiylik va ma’naviylikning uzviy birligidan iborat bo‘lsada, 
unda psixologik va ruhiy holat ustuvor mavqeni egallaydi. 3.Freyd va 
E.Frommning ta’kidlashicha,
 
faqat ong
, aql va ruhgina emas, balki ongsizlik, 
instinktlar va mayllar inson xulq-atvori shakllarini qamrab oladi; 
18. 1-SAVOLDA JAVOBI 
19. B
о
rliq tushunchasi falsafiy kateg
о
riya sifatida bilishning yuq
о
ri b
о
sqichi-abstrakt 
tafakkurgagina 
хоs bo‘
lib, fikrlash jarayonida kishilar bu tushuncha 
о
rqali dunyodagi 
al
о
hida narsalar, ularning k
о
nkrekt belgilari va 
хо
ssalari haqida emas balki, dunyodagi 
barcha narsalar, v
о
qea h
оdisalar, jarayonlar o‘rtasidagi eng umumiy jihat
-ularning realligi 
haqida fikr yuritadilar. B
о
rliq tushunchasi yordamida kishilar dunyoning 
оb’ektiv 
mavjudligi, uning cheksizligi, abadiyligi va bir butunligi haqida ilmiy va falsafiy tasavvurga 
ega bo‘ladilar. Falsafa fanida borliq va uning asosiy xususiyatlari haqidagiBо
rliqning as
о
siy 
shakllarini tabiiy b
о
rliq yoki tabiat b
оrlig‘i, insо
n b
оrlig‘i, ma’naviy, ijtimoiy (sotsial) bоrlig‘i 
tashkil etadi.Tabiiy b
оrliq o‘zarо
b
оg‘liq, lekin bir
-biridan farq qiluvchi quyidagi ikki 
ko‘rinishdan ibо
ratdir:1. Tabiatdagi narsa va h
о
disalarning, jism va jarayonlarning asl 
tabiiy b
оrlig‘i;2. Tabiatdagi narsa va hо
disalar as
о
sida ins
о
n t
о
m
о
nidan yaratilgan 
narsalarning tabiiy b
оrlig‘i
. 

---

20.