1. Dialektologiya fani haqida umumiy ma’lumot

ө – odatdagi old qator, lablangan turkiy o unlisi. Masalan, qipchoq, kөmүr, gөr, sөylə, kөz// ad.orf. ko‘mur, go‘r, so‘zla, ko‘z. Singarmonistik o‘zbek shevalarida hamda qozoq, qirg‘iz kabi turkiy tillarda ө unlisi alohida fonema sifatida ishlatiladi. Singarmonizmni yo‘qotgan o‘zbek shevalarida esa ө ga yaqinkombinator variantlarigina bor, solishtiring, qo‘l/qol/ko‘l/kөl kabi.
o ‘ – lablangan, indifferent tovush. Tilda ‘ kabi [ө x o]ning konver-gensiyasi (birlashishi) natijasida hosil bo‘lgan. ө va o o‘rtasidagi bu tovush singormanizmni yo‘qotgan shahar va shahar tipidagi shevalarda normal fonema hisoblanadi.
i – odatdagi turkiy oldingi qator, lablanmagan i unlisi. Singarmo nistik shevalarda fonema sifatida, singarmonizmni yo‘qotgan o – lovchi shevalarda esa turli fonetik sharoitlardagina uchraydi.
ы – orqa qator, yuqori-tor, lablanmagan, cho‘ziqroq talaffuz qilinadi. Singarmonizmli o‘zbek shevalarida talaffuzda bor.
‘ – ndifferent lablanmagan tovush, u o‘zining kelib chiqishi jihatidan oldingi qator i va orqa qator ы unlilarining birlashishi (konvergen-siyasi) dan hosil bo‘lgan; i va ы o‘rtasidagi bu indifferent tovush shahar shevalarida va shahar tipidagi qishloq shevalarining ko‘p qismida mustaqil fonema sifatida uchraydi; masalan, Toshk., Qo‘qon, And., Marg‘. va shu kabi shevalarda: k’sh’, ‘kk’, b’z, b’l//ad.orf. kishi, ikki, biz, bil kabi.
‘ – unlisining qisqa talaffuz qilinadigan varianti, orqa qator, yuqori tor, lablanmagan.
– turg‘un orqa qator indifferent ‘ unlisi; ammo ы tovushiga teng emas. SHahar shevalarida va shahar tipidagi shevalarda chuqur til orqa q, g‘, x tovushlari bilan yondosh kelganda uchraydi, masalan, Toshk., Marg‘., And. va shu kabi shevalarda qz, qrq, qsh,psh(t), mx; Turkiston shevasida bu tovush Toshkent, Farg‘ona shevalaridagi kabi ‘ fonemasining kombinator varianti emas, balki alohida fonema hisoblanadi: q’zlar, ch’qt’ kabi.