1-dars. Mavzu: atom tuzilishi. Atom tarkibidagi elektronlarni pog’ona va pog’onachalarda joylashuvi. Darsning maqsadi: Ta’limiy

V.Tashkily qism;

a)Salomlashish

b)Yo’qlama

c)Siyosiy daqiqa

VI.O’tilgan mavzuni takrorlash uchun savol va topshiriqlar berish.

Ishqoriy muhitda oksidlanish qaytarilish reaksiyasini yarim reaksiya usulida tenglashtirishni quyidagi misolda ko‘rib chiqamiz: Mn₃0₄ + KCl°₃ + KOH ► K₂Mn°₄ + KCl + H₂0

Bu tenglamada oksidlovchi kaliy xlorat (KOO3), qaytaruvchi esa marganes qo‘sh oksid (Mn3°4) hisoblanadi.

Yarim reaksiya usulida avval oksidlovchinig ionini (Cl°3^-) ko‘rib chiqamiz. Cl°3^- ► Cl^-

Bu reaksiyada ham kislorod va vodorod atomlarini tenglashtirish uchun eritmada bor bo‘lgan suv molekulalari va gidroksid (OH^-) ionlaridat foydalanamiz. Tenglamaning chap tomonida 3 ta kislorod atomi bor. °‘ng tomonida esa kislorod atomi yo‘q. Tenglamadagi kislorod atomlarini tenglashtirib olish uchun, ishqoriy muhitda kislorod kam tomonga gidroksid ioni qo‘shiladi. Gidroksid ionini qo‘shilganda kam tomonga 2 marta ko‘proq kislorod saqlagan gidroksid ionini qo‘shiladi. Ya’ni o‘ng tomonga 6 ta gidrok­sid ioni qo‘shamiz.

CIO3^- ► Cl^- + 6OH ^-

Ishqoriy sharoitda vodorod atomlarini tenglashtirib olish uchun, vodorod yo‘q yoki kamroq bo‘lgan tomonga nechta vodorod atomi qo‘shish kerak bo‘l- sa, shuncha vodorodni o‘zida saqlagan suv molekulalari qo‘shiladi.

ClO₃^- + 3H₂O ► Cl^- + 6OH ^-

Chap tomondagi ionlar zaryadlarining arifmetik yig‘indisi -1 ga, o‘ng tomondagilarniki esa -7 ga teng. Chap tomonga 6 ta elektron qo‘shsak, ikkala tomondagi zaryadlar teng bo‘ladi.

ClO₃^- + 3H₂O +6 e^- ► Cl^- + 6OH ^-

Endi qaytaruvchilik xossasiga ega bo‘lgan M^O₄ ni o‘zgarishini ko‘rib chiqamiz.

Mn3O4 ► MnO4^2-

Avval marganes elementining atomlari sonini tenglashtirish uchun o‘ng tomondagi MnO₄^2- ioni oldiga 3 koeffitsiyentini qo‘yamiz:

Mn₃O₄ ► 3MnO₄^2-

Endi o‘ng tomonda 12 ta kislorod atomi bor, chap tomonda esa 4 ta kislo­rod atomi bor. Chap tomonda kislorod atomi 8 taga kam bo‘lgani uchun, shu tomonga keragidan ikki marta ko‘proq, ya’ni 16 ta kislorod atomi bor bo‘lgan

14. 
    ta OH^- ionini qo‘shamiz:
    

Mn₃O₄ + 16 OH^- ^3MnO4^2-

Endi tenglamada vodorod atomlar sonini tenglashtirish uchun o‘ng tomonga

8. 
   ta suv molekulasini qo‘shamiz:
   

Mn₃O₄ + 16 OH^- ►3MnO4^2- + 8H2O

Chap tomondagi ionlar zaryadlarining arifmetik yig‘indisi -16 ga teng. O‘ng tomondagi zarrachalarni zaryadlarini yig‘indisi esa -6 ga teng. Ik­kala tomondagi zaryadlarni tenglashtirish uchun chap tomondan 10 ta elek­tronni olib tashlasak, ikkala tomonda zaryadlar teng bo‘ladi.

Mn₃O₄ + 16 OH^- - 10 e^- ► 3MnO₄^2- + 8H₂O

Endi oksidlovchi va qaytaruvchining ionli tenglamalarini birlashtirib, ularni olgan yoki bergan elektronlari sonini tenglashtirish yo‘li bilan bu ion- larni oldiga qo‘yiladigan koeffitsiyentlarni aniqlab olamiz:

+6 e

Cl0₃^- + 3H₂0 ► Cl^- + 60H

Aniqlangan koeffitsiyentlarni tegishli tenglamalarga qo‘yib chiqamiz

Endi oksidlovchi va qaytaruvchining ionli tenglamalarini birlashtirib yozib olamiz.

3Mn₃0₄ + 480H^- + 5Cl°₃^- + 15H₂0 ► 9Мп°₄^2- + 24H₂0 + 5СГ + 300H^-

Reaksiyaning chap va o‘ng tomonlaridagi suv va gidroksid ionlarini qisqartirib olamiz, ya’ni chap tomonda 15 ta, o‘ng tomonda 24 ta suv molekulalari bor ekan. Ularni qisqartirsak, reaksiyaning o‘ng tomonida 9 ta suv molekulasi ortib qoladi. Xuddi shunday gidroksid ionlarini ham qisqartirish natijasida reaksiyaning chap tomonida 18 ta gidroksid ionlari qoladi.

Bu tenglama oksidlanish-qaytarilish reaksiyasining qisqa ionli tenglamasi bo‘ldi. Endi dastlabki reaksiyadan foydalanib, reaksiya tenglamasini yoza- miz. Ion va molekulalarning oldidagi koeffitsiyentlarini esa molekulaning oldiga qo‘yamiz.

3Mn₃0₄ + 5KCl°₃ + 18K0H ► 9K₂Mn°₄ + 5KCl + 9H₂0

Natijada oksidlanish-qaytarilish reaksiyasi tenglashganini ko‘rishimiz mumkin.

VIII.Yangi mavzuni mustahkamlash: Klaster, aqliy hujum usulidan foydalanish.

IX.Uyga vazifa:

Savol va topshiriqlar:

1. 
   Azot atomi oksidlanish darajasi faqat +5 ga oksidlanganlarni tanlang.
   

1. 
   N0₂ + 0₂ + NaOH = NaN0₃ + H₂0
   
2. 
   N0₂ + H₂0 = HN0₃ + NO
   
3. 
   N0₂ + NaOH = NaN0₃ + NaN0₂ + H₂0
   
4. 
   N0₂ + HJ = NO + J₂ + H₂0
   
5. 
   N0₂ = NO + 0₂
   
6. 
   N°2 + °2 + H2O = HN°3
   

A) 1, 2, 3, 6; B) 2, 6; С) 1, 6; D) 4, 5, 6.

2. 
   Azot atomining oksidlanish darajasi faqat +2 ga qaytarilganlarini tanlang.
   

3. 
   NO₂ + H₂O = HNO₃ + NO
   
4. 
   NO₂ + HJ = NO + J₂ + H₂O
   
5. 
   NO₂ + NaOH = NaNO₃ + NaNO₂ + H₂O
   
6. 
   NO₂ + H₂O + SO₂ = H₂SO₄ + NO
   

A) 1, 4, 6; B) 2, 5; C) 3, 5, 6; D) 1,3,4, 6.

3. 
   Quyidagi reaksiyada chap tomon koeffitsiyentlari yig‘indisi nechaga teng? PbO₂ + MnSO₄ + HNO₃ ►HMnO₄ + PbSO₄ + Pb(NO₃)₂ + H₂O
   

A) 22; B) 9; C) 21; D) 13.

4. 
   Quyidagi reaksiyaning o‘ng tomonidagi moddalar koeffitsiyentlar yig‘indisi
   

^{nechaga teng}? As2S3 + HNO3 >-H3AsO4 + SO2 + NO2 + H2O

A) 23; B) 35; C) 49; D) 58.

5. 
   Quyidagi reaksiyada barcha koeffitsiyentlar yig’indisi nechaga teng? H₂O₂ + CrCl₃ + KOH ^K₂CrO₄ + KCl + H₂O
   

A) 13; B) 15; C) 18; D) 31; E) 16.

6. 
   ^KMnO4 + ^H2^O2 + ^KOH ► Ushbu reaksiya chap tomonidagi koef­fitsiyentlar yig‘indisini hisoblang.
   

A) 5; B)10; C)7; D) 6.

61-DARS §. Oksidlanish va qaytarilish reaksiyalarini eritma muhitiga bog‘liqligi

I.Darsning maqsadi:Ta’limiy maqsad: FK1. Kimyoviy jarayon, hodisalarni kuzatish, tushunish va tushuntirish kompetensiyasi FK 2. Element va formulalarni kimyoviy tilda ifodalash kompetensiyasi

a)Rivojlantiruvchi maqsad; TK2 Axborotlar bilan ishlash kompetensiyasi — mediamanbalardan zarur ma’lumotlarni izlab topa olishni, saralashni, qayta ishlashni, saqlashni, ulardan samarali foydalana olishni, ularning xavfsizligini ta’minlashni, media madaniyatga ega bo‘lish layoqatlarini shakllantirishni nazarda tutadi.