1. Bozor iqtisodiyoti

1.Bozor iqtisodiyoti – tadbirkorlik faoliyati, xo‘jalik hisob-kitoblari, tovarva xizmatlarni ayirboshlashga, talab va taklif o‘rtasida tartibga solinuvchi nisbatgaasoslangan iqtisodiyotdir. Biznes («business») so‘zi ingliz tilidan olingan bo‘lib, ish degan ma‘noni anglatadi. Biznesbilan mashg‘ul bo‘lgan odatda odamlar biznesmenlar, ya‘ni ishbilarmonlar deb ataladi. Bozor iqtisodiyotining ustivor sohasi biznes va tadbirkorlik bo‘lib,ularningtashkiliy shakllari kiichk va o‘rta korxona hamda mikrofirmalar, qishloqxo‘jaligida esa dehqon va fermer xo‘jaliklari hisoblanadi.
2.3, Bozor iqtisodiyotining ustivor sohasi biznes va tadbirkorlik bo‘lib,ularningtashkiliy shakllari kiichk va o‘rta korxona hamda mikrofirmalar, qishloqxo‘jaligida esa dehqon va fermer xo‘jaliklari hisoblanadi. Biznes va tadbirkorlik sohalari ko‘p hollarda «kichik» iqtisodiyot deb ataladi.Amaliyotning ko‘rsatishicha, kichik biznes kelgusida yirik tadbirkorlikka, kichiktadbirkorlik esa yirik biznesga aylanishi mumkin.
4. Bugungi kunda biznes va tadbirkorlikning ahamiyatini ko‘pchilik to‘g‘ri
tushungan va anglagan, chunki ular asosida doim ham foyda keltiruvchi ishni yo‘lga
qo‘yish, boshqacha qilib aytganda pul to‘plash yotmaydi, balki o‘ziga, oilasiga, butun
jamiyatga foyda keltirish birinchi o‘ringa qo‘yiladi
5. Bugungi kunda biznes va tadbirkorlikning ahamiyatini ko‘pchilik to‘g‘ri
tushungan va anglagan, chunki ular asosida doim ham foyda keltiruvchi ishni yo‘lga
qo‘yish, boshqacha qilib aytganda pul to‘plash yotmaydi, balki o‘ziga, oilasiga, butun
jamiyatga foyda keltirish birinchi o‘ringa qo‘yiladiBiznes-reja – korxonaning muhim hujjati bo’lib, uni tayyorlash ko’p vaqt vaxodimlarning ishtirokini talab qiladi. Shu sababli biznes-rejani ishlab chiqish jarayoni
korxona rahbariyati tomonidan ma’lum ma’noda boshqarilishni talab qiladi.
Biznes-rejani ishlab chiqarishga rahbarlik qilish mos ravishda javobgarlik va
mas’uliyatni ham anglatadi. Bajarilgan hisob-kitoblar, ko’rsatkichlar va biznes-reja
tarkibining ishonchliligi uchun asosan korxona rahbari javobgar hisoblanadi.
Biznes-rejani tayyorlashni samarali boshqarishdan uni tayyorlash uchun eng
kam vaqt sarflanishi dalolat beradi. Eng optimal variant – rejadagi yangi yil boshiga
biznes-rejaning tayyorbo’lishidir.
Biznes-rejaning resurslar bilan ta’minlanganligi ushbu hujjatning muhim bir
talabi va shu bilan bir paytda uning hayotiyligini aks ettiruvchi ko’rsatkich hamdir. Bu
erda rejadagi davr uchun mahsulot ishlab chiqarishda qachon, qancha va qanday
resurslar talab qilinishi va ularni qoplash manbalarini aniqlash kabi masalalar hal
etilishi lozim.
Korxona bozor subyekti sifatida hozirgi sharoitlarda istasa-istamasa biznes va
tadbirkorlik bilan bog’liq bo’ladi. Bozor talabi korxona faoliyatini o’lchab turuvchi
o’ziga xos «barometr» vazifasini bajaradi. Bu esa korxonani o’z biznesini
sug’urtalash, ayniqsa, tijorat, moliyaviy va boshqa bir qator tavakkalchiliklarning
oldini olishni talab qBozor iqtisodiyoti rejalashtirishni ham, bashorat qilishni ham inkor
etmaydi vaulardan avvalgi buyruqbozlikni chiqarib tashlagan holda foydalanishni
tavsiya qiladi. Rejalashtirish va bashorat qilish menejmentning funktsiyalari
bo‘lib, u yoki bu vaqt oralig‘ida biznes strategiyasini aniqlashga yo‘naltiriladi.
Bashorat qilish rejalashtirishga nisbatan ko‘proq ehtimoliy xarakterga ega bo‘ladi.
Rejalashtirish va bashorat qilish doimo kelajakka yo‘naltirilgan bo‘ladi.
Ular rivojlanish istiqbollarini belgilashda bir-birini to‘ldirib turadi. Bashorat
rejalashtirishningdastlabki bosqichidir.
Rejalashtirish korxonaga quyidagi vazifalarni bajarish imkonini beradi:
birinchidan, nimani, qaerda va qancha miqdorda ishlab chiqarish kerak,
ikkinchidan, ishlab chiqarish uchun qanday va qancha resurs va quvvatlar kerak
bo‘ladi, uchinchidan xarajatlar qay darajada qoplanadi va foyda (daromad) hajmi
qanday bo‘ladi. Rejalashtirishda xato va kamchiliklar qanchalik kam bo‘lsa, ishlab
chiqilayotgan reja va bashoratlarning ishonchli va hayotiyligi shunchalik yuqori
bo‘ladi.
Norma va normativlar rejalashtirishning muhim elementlari bo‘lib, ular
ishlab chiqarishning u yoki bu maqsadlariga sarflanuvchi resurslarning maksimal
yoki minmial chegarasini belgilab beradi. Norma va normativlar progressiv
bo‘lishi va vaqti-vaqti bilan qonunchilikda belgilangan tartibda qayta ko‘rib
chiqilishi lozim. Biznes-reja – korxonaning muhim hujjati bo’lib, uni tayyorlash ko’p vaqt va
xodimlarning ishtirokini talab qiladi. Shu sababli biznes-rejani ishlab chiqish
jarayoni korxona rahbariyati tomonidan ma’lum ma’noda boshqarilishni talab qiladi.
Biznes-rejani ishlab chiqarishga rahbarlik qilish mos ravishda javobgarlik va
mas’uliyatni ham anglatadi. Bajarilgan hisob-kitoblar, ko’rsatkichlar va biznes-reja
tarkibining ishonchliligi uchun asosan korxona rahbari javobgar hisoblanadi.
Biznes-rejani tayyorlashni samarali boshqarishdan uni tayyorlash uchun eng
kam vaqt sarflanishi dalolat beradi. Eng optimal variant – rejadagi yangi yil boshiga
biznes-rejaning tayyor bo’lishidir.
Biznes-rejaning resurslar bilan ta’minlanganligi ushbu hujjatning muhim bir
talabi va shu bilan bir paytda uning hayotiyligini aks ettiruvchi ko’rsatkich hamdir.
Bu erda rejadagi davr uchun mahsulot ishlab chiqarishda qachon, qancha va qanday
resurslar talab qilinishi va ularni qoplash manbalarini aniqlash kabi masalalar hal
etilishi lozim.
Korxona bozor subyekti sifatida hozirgi sharoitlarda istasa-istamasa biznes va
tadbirkorlik bilan bog’liq bo’ladi. Bozor talabi korxona faoliyatini o’lchab turuvchi
o’ziga xos «barometr» vazifasini bajaradi. Bu esa korxonani o’z biznesini
sug’urtalash, ayniqsa, tijorat, moliyaviy va boshqa bir qator tavakkalchiliklarning
oldini olishni talab qiladi. Biznes-reja titul varag’idan boshlanadi. Biznes-rejani titul varag‘i ixcham,
tushunarli va jozibador bo‘lishi, ortiqcha tafsilotlardan holi tuzilishi kerak. Unda
korxonaning nomi manzilgohi, biznes-rejaning nomlanishi va tuzilgan vaqti hamda
mualliflari to‘g‘risida ma‘lumotlar ko‘rsatiladi. Titul varag‘ida ma‘lumotlarni oshkor
qilmaslik bo‘yicha maxfiylik memorandumi bayon qilinadi, chunki biznes-reja
bo‘limlarida korxona iqtisodiy xavfsizligiga salbiy ta‘sir qiluvchi ma‘lumotlar raqobatchilar manfaatlariga xizmat qilmasligi kerak. Bundan tashqari taqdim etilgan biznesreja hamkor yoki investorda qiziqish uyg‘otmasa muallifga qaytarilishi to‘g‘risidagi talab
joylashtirish mumkin Korxona mahsuloti (ishi, xizmati) besh tavsifnomaga – sifat darajasi, xususiyatlar yig‘indisi, o‘ziga xos bezagi, marka nomi va o‘ziga xos o‘roviga (qadoqlanishiga) ega bo‘lishi lozim.
Biznes-rejada mahsulotni tavsiflash bozorga sotuvga chiqarilayotgan tovar kabi ifodalanishi lozim. Tovar haqida o‘z iste‘mol qiymati bilan odamlarning u yoki bu ehtiyojlarini qondiruvchi mahsulot yoki buyum sifatida tasavvur paydo bo‘lishining oldini olish kerak. Zamonaviy marketing bu korxonaning yuqori foyda olish maqsadida
xaridorlarning real so‘rovlari va bozorni kompleks o‘rganish asosida xizmat ko‘rsatish,
tovar ishlab chiqarish va sotish faoliyatini tashkil etish tizimidir. Biznes-rejaning «Ishlab chiqarish rejasi» bo‘limi vazifasi korxonaning
belgilangan muddatda kerakli mahsulotni kerakli miqdorda ishlab chiqarish
imkoniyatlarini asoslab berishdan iborat.
Ishlab chiqarish rejasi ishlab chiqarish jarayonini bayon qilish, korxonaning ishlab
chiqarish quvvatlari va resurslar ta‘minotini asoslab berish, ishlab chiqarish rejasi
ko‘rsatkichlarini hisob-kitob qilishni qamrab olishi lozim.
Ishlab chiqarish rejasini ishlab chiqarish quvvatlari bilan ta‘minlanganligini
asoslab berish, ishlab chiqarish muddatining davomiyligi, ishlov beriluvchi detallar
hajmi va operatsiyalar yig‘indisi kabi hisob-kitoblarni nazarda tutadi.
Ishlab chiqarish dasturining asoslanganligi moddiy va xom ashyo resurslariga
ehtiyojlar bilan mustahkamlanadi. Bunday hisob-kitoblarni ulardan foydalanish
samaradorligini, shuningdek, xarid qilish va moliyalashtirish manbalarini hisobga olgan
holda amalga oshirish zarur Tashkiliy reja va menejment – biznes-rejaning muhim bo‘limi bo‘lib, unda
korxona boshqaruvining tashkiliy tuzilmasi qanday bo‘lishi, mulkchilik shakli,
komanda tarkibi va hokazolar haqida ma‘lumotlar keltiriladi. Moliyaviy reja bu biznes-rejaning yakunlovchi bo‘limidir. Unda korxona faoliyatini moliyaviy ta‘minlash hamda mavjud pul mablag‘laridan joriy moliyaviy axborot va mahsulotni sotish bashoratlari asosida eng samarali foydalanish masalalari ko‘rib chiqiladi. Aynan shu bo‘limdan investor yoki bankir olish mumkin bo‘lgan foyda miqdorini, qarz beruvchi esa potentsial qarz oluvchining o‘z qarzini qaytarish uchun imkoniyatlarini bilib olishi mumkin. “СТРАТЕГИЯ” сўзи “strategos” грек сўзидан келиб чиққан бўлиб, “генералнинг санъати” маъносини англатади.
У ҳозир ҳам ўз маъносида ҳарбий бошлиқ таркибининг ҳарбий операцияларини режалаштириш санъатини билдиради Оператив режалаштириш - қисқа вақт ичида ишлаб чиқариш, молиявий режалаштириш бўлиб, илгари белгиланган режалар ва иш жадвалларига тузатишлар қилишга, тўлдиришга, батафсил баён қилишга қаратилган Стратегик режалаш – бу ташкилотнинг такиби асосида узоқ истиқболга назар солиш учун интилишдир, яъни ҳудудий доирада қандай ўзгаришлар бўлаётганини ҳамда рақобатчилар ҳулқини баҳолашдир.